Ёсць постаці ў айчыннай гісторыі, жыццё і дзейнасць якіх выклікаюць гонар праз многія стагоддзі. Да ліку іх належыць Антоній Тызенгаўз – дзяржаўны дзеяч Рэчы Паспалітай, уладарны гаспадар, стратэг, славуты рэфарматар XVIII ст.

Нарадзіўся А. Тызенгаўз у мястэчку Наваельня Наваградскага павета (цяпер гарадскі пасёлак у Дзятлаўскім раёне). Паходзіў са старажытнага шляхецкага роду, нямецкага паходжання. Першапачатковую адукацыю ён атрымаў дома, пасля вучыўся ў езуіцкай школе ў Вільні. Яшчэ юнаком апынуўся пры двары князя Чартарыйскага, дзе пазнаёміўся з маладым Станіславам Аўгустам Панятоўскім, будучым каралём Рэчы Паспалітай. Гэтае сяброўства паспрыяла бліскучай службовай кар’еры А. Тызенгаўза. Ён атрымліваў адну за адной высокія дзяржаўныя пасады: канюшы літоўскі, падскарбі надворны літоўскі, гродзенскі староста, кіраўнік усіх каралеўскіх маёнткаў і мануфактур на тэрыторыі Беларусі і Літвы. За 15 год сваёй дзейнасці вялікі рэфарматар ахапіў усе сферы жыцця: эканамічную, адукацыйную, культурную, палітычную.

Шырокую вядомасць за межамі дзяржавы пры Тызенгаўзе набыў горад Гродна – ператвораны ім у буйны прамыслова-культурны цэнтр, які ў Вялікім княстве Літоўскім уступаў па значэнні толькі Вільні. Побач з горадам у мястэчку Гарадніца быў пабудаваны унікальны горадабудаўнічы комплекс. Забудова вялася па праектах італьянскіх архітэктараў. Былі пабудаваны мануфактуры, дзе выраблялі дываны, шаўковыя паясы, конскую збрую, ювелірныя ўпрыгожванні; заводы – паташныя, дзёгцевыя, лесапільныя, піваварныя і інш. Усяго было задзейнічана больш за два дзесяткі розных прадпрыемстваў. Вырабы былі высокай якасці, уяўлялі сабой мастацкія творы. Кіраўнікамі фабрык былі майстры, запрошаныя з Галандыі, Германіі, Францыі, Швейцарыі. Дзейнасць А. Тызенгаўза закранула і сферу сельскай гаспадаркі. Каб падняць узровень жывёлагадоўлі, ён закупляў пародзістыя віды жывёл, значную ўвагу надаваў земляробству, пракладваў дарогі, праводзіў меліярацыю. Дзякуючы яго намаганням у Гродна пачалі працаваць дзяржаўныя ўстановы: Скарбовая камісія ВКЛ, Трыбунал ВКЛ, задворны асэсарскі суд.

Неардынарнасць кіраўніка Гродзенскай эканоміі праявілася і ў сферы адукацыі, навукі, мастацтва. Адкрыліся прафесіянальныя школы, якія былі першымі навучальнымі ўстановамі ў Рэчы Паспалітай. Сярод іх значыліся медыцынская, ветэрынарная школы, кадэцкі корпус. Выкладаць у іх былі запрошаны спецыялісты з Францыі і Італіі. Сярод іх – французскі вучоны Ж. Жылібер, які выкладаў медыцыну. Ён заснаваў батанічны сад, які хутка стаў вядомым у Еўропе. У ім налічвалася больш за паўтары тысячы рэдкіх раслін. А. Тызенгаўз арганізаваў першую друкарню ў Гродна. Тут друкавалася арыгінальная і перакладная літаратура, навуковыя працы, падручнікі, стараславянскія, польскія, лацінскія малітоўнікі, “Каляндар гаспадарчы”, “Літоўскі веснік” і іншыя, а таксама першае на Беларусі перыядычнае выданне “Gazeta Grodzienska”. З імем А. Тызенгаўза звязана стварэнне ў 1774 г. Гродзенскай тэатральнай школы. У праграму заняткаў уключаліся не толькі спецыяльныя дысцыпліны, але і агульнаадукацыйныя прадметы. Умовы навучання былі надзвычай жорсткія. У кароткі тэрмін былі падрыхтаваны ўласныя прафесіянальныя выканаўцы. Гродзенскі тэатр Тызенгаўза спачатку існаваў як невялікі ансамбль вакалістаў і інструменталістаў, потым пераўтварыўся ў калектыў, які ажыццяўляў оперныя і балетныя пастаноўкі паводле твораў нямецкіх, французскіх і італьянскіх аўтараў. Балетная трупа дасягнула высокага майстэрства, славілася і за межамі дзяржавы. У 1785 г. яна ўвайшла ў склад Варшаўскага каралеўскага балета.

Няўдалая гаспадарчая палітыка (нерэнтабельнасць многіх мануфактур), інтрыгі магнатаў, незадаволеных актыўнай дзейнасцю А. Тызенгаўза, сталі прычынай яго адхілення ў 1780 г. ад кіравання эканоміяй. Апошнія гады жыцця ён правёў у Паставах.

Гісторыя Тызенгаўза не замкнулася ў сваім часе, а набыла працяг у канцы XX ст. У 1992 г. у Гродна нарадзіўся новы музычны калектыў “Капэла Тызенгаўза”, створаны паводле прынцыпаў распаўсюджанай на Беларусі еўрапейскай капэлы XVIII ст. Яго дэбют адбыўся ў зале старадаўняга будынка тэатра Тызенгаўза. Сёння Гродзенская гарадская капэла вядзе плённую музычна-асветніцкую дзейнасць.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2008 г.