Майстар хуткага рысунка, аўтар жывапісных палотнаў на рэлігійную і гістарычную тэмы, афіцыйных партрэтаў-карцін, роспісаў храмаў і тэатральных дэкарацый Ян Дамель увайшоў у гісторыю мастацтва як жывапісец класічнага кірунку.

Нарадзіўся ён у Мітаве (цяпер г. Елгава, Латвія). Яго бацька захапляўся мастацтвам, сам быў нядрэнным жывапісцам, майстрам мініяцюр. Пасля атрымання першапачатковай адукацыі Я. Дамель у сямнаццацігадовым узросце выехаў у Жагоры (цяпер Літва), дзе на працягу года служыў гувернёрам. У 1799 г. паступіў на факультэт літаратуры і прыгожых мастацтваў Імператарскага Віленскага ўніверсітета. Майстэрству жывапісу вучыўся ў прафесараў, мастакоў еўрапейскага ўзроўню Ф. Смуглевіча і Я. Рустэма. Атрымаўшы ступень магістра свабодных навук (1809), некалькі гадоў быў ад’юнктам на кафедры малюнка і жывапісу ва ўніверсітэце, з’яўляўся настаўнікам малявання ў Віленскай гімназіі (1812–1816), даваў прыватныя ўрокі, шмат маляваў. Асноўнай тэматыкай творчасці мастака на пачатковым этапе была Антычнасць. Вядомы назвы яго тагачасных прац: «Псіхея і Амур», «Ганімед», «Агрыпіна», «Ахілес» і інш. У далейшым звярнуўся да рэлігійных сюжэтаў, выконваў заказы касцёлаў і магнатаў: «Зняцце з крыжа», «Хрыстос і самарыцянка», «Святая Троіца», «Святы Тадэвуш» і інш. Таксама майстар паспяхова працаваў у жанры партрэта. Сярод захаваўшыхся – выявы кіраўніка паўстання 1794 г. Т. Касцюшкі, падканцлера Вялікага Княства Літоўскага І. Храптовіча, прафесараў Ф. Галянскага і Й. Франка. У дакументах таксама згадваюцца партрэты С. Балінскага, Р. Кастравіцкай, Я. Рустэма, А. Абрамовіча і іншых, лёс якіх невядомы.

Складанае матэрыяльнае становішча і адчуванне асабістай незапатрабаванасці прымусілі мастака задумацца аб пераездзе ў Санкт-Пецярбург. Аднак гэтыя планы не здзейсніліся. У 1820 г. Я. Дамель быў асуджаны на ссылку ў Сібір па справе фальшываманетчыкаў братоў Цэйзікаў, з якімі меў прыяцельскія адносіны. На шляху да месца адбывання пакарання занатоўваў свае ўражанні ў выглядзе запісаў і замалёвак, у выніку чаго атрымаўся своеасаблівы дзённік. У ссылцы мастак таксама плённа працаваў. Ён зрабіў роспісы Евангелісцкага касцёла ў Табольску, упрыгожыў фрэскамі касцёл бернардзінцаў у Томску, напісаў некалькі партрэтаў ссыльных і мясцовай інтэлігенцыі (лекара Ф. Зільберштэйна, пратапопа Філіцыяна, начальніка Камчаткі П.І. Пікорда, генерал-губернатара М. Спяранскага), рабіў замалёўкі народных тыпажаў з глыбінкі Расіі (чарамісаў, чувашаў, татар). Шмат увагі аддаваў пейзажу, аднак большасць яго работ не збераглася. Па апісанні сучаснікаў вядомы пейзажы «Заход сонца ў Табольску» і «Ноч ва Уральскіх гарах».

Пасля вызвалення ў 1822 г. Я. Дамель выехаў у Мінск, дзе пражыў да канца жыцця. Высокаадукаваны чалавек, які добра ведаў гісторыю, шмат чытаў, валодаў некалькімі замежнымі мовамі, у мінскі перыяд аказаўся фактычна адарваным ад культурнага жыцця. Займаўся выключна мастацкай творчасцю, працягваў пісаць партрэты, карціны бытавога жанру, вялікіх поспехаў дасягнуў у галіне гістарычнага жывапісу. Па падліках даследчыкаў мастаком было створана некалькі дзясяткаў твораў гэтай тэматыкі. Сярод найбольш значных: «Смерць князя Панятоўскага», «Хрышчэнне славян», «Павел І вызваляе Тадэвуша Касцюшку з турмы» (другая назва – «Павел І наведвае Касцюшку ў няволі»), «Разбітыя войскі Напалеона на плошчы ратушы ў Вільні» і інш. Мінскія ваколіцы знайшлі адлюстраванне ў пейзажах «Вадзяны млын», «Вадаспад», «Дрэвы над вадой» і інш. Шмат працаваў як дэкаратар памяшканняў і розных гарадскіх урачыстасцей, шырокай вядомасцю ў мінскай публікі карысталіся напоўненыя тонкім гумарам карыкатуры. Памёр мастак у Мінску. Пахаваны ў капліцы на Кальварыйскіх могілках, дзе замест помніка была ўсталявана карціна «Маленне збавіцеля», якую майстар лічыў лепшым сваім творам.

Творчасць Я. Дамеля была надзвычай плённай і паспяховай, аднак значная частка яго спадчыны знішчана, у многіх карцін захаваліся толькі эскізы. Выразны псіхалагізм партрэтных вобразаў, дынамічны характар адлюстравання рытму жыцця, віртуозная тэхніка выканання выяў сталі значнай з’явай у беларускім мастацтве ХІХ ст.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2020 г.