Адной з самых яркiх старонак у гiсторыi кнiгадрукавання і выдавецкай справы Беларусі з’яўляецца вялiкая iлюстраваная Брэсцкая Бiблiя – помнiк польскамоўнага кнiгадрукавання, сапраўдны выдавецкі шэдэўр, які ў свой час не саступаў лепшым еўрапейскім узорам.

Самае буйное па аб’ёме друкаванае выданне Вялікага Княства Літоўскага XVI–XVIII стст. было надрукавана 4 верасня 1563 г. у Брэсце (адсюль і назва). Часам Біблію таксама называюць “Радзівілаўскай”, бо выдадзена яна была па ініцыятыве і на сродкі аднаго з кiраўнiкоў кальвiнiстаў у ВКЛ – “яснавяльможнага пана Мiкалая Радзiвiла, князя на Алыцы i на Нясвiжы, ваяводы вiленскага, у Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм найвышэйшага маршалка i канцлера”. Гэта другое выданне Бібліі пасля Бібліі Ф. Скарыны. Поўная назва кнігі гучыць як “Бiблiя святая, гэта значыць Кнiга Старога i Новага запаветаў з яўрэйскай, грэчаскай i лацiнскай нанава на польскую мову са стараннасцю i дакладна перакладзеная”.

Выданне ўяўляла сабой пераклад поўнага тэкста Свяшчэннага пісання са старажытнаяўрэйскай, грэцкай і лацінскай моў на польскаую літаратурную мову XVI ст. Над перакладам працавалі спецыяльна запрошаныя з Малой Польшчы кальвінісцкія тэолагі і літаратары, сярод якіх: Ян Ласкі, Рыгор Орсацывуш (Оршак), Францыск Сканкор, Пётр Статорыус (Стоіньскі), Андрэй Тшэцецкі, Ян Тэнаўдус, Ежы Шоман, Якуб Любельчык, Францішак Лізманін, Бернард Охін. У падрыхтоўцы выдання таксама ўдзельнічаў і адзін з буйнейшых арыянскіх пісьменнікаў і тэолагаў таго часу Павел з Бжэзін.

Кнiга – вялiкi фалiянт, апраўлены ў скураную вокладку, багата і своеасабліва аздоблены, – была разлічана на густ забяспечанага магната. На першым аркушы змешчаны герб Радзівілаў. Далей ішоў панегірычны ліст-прысвячэнне вялікаму князю ВКЛ і каралю Польшчы Жыгімонту ІІ Аўгусту, напісаны М. Радзівілам Чорным. У прадмове да чытачоў “Аб карысці свяшчэннага пісання…”, змешчанай на наступных старонках, перакладчыкi тлумачылі прынцыпы i асаблiвасцi свайго перакладу Бібліі. Вядома, што ў сваёй працы яны карысталіся галоўным чынам “Бібліяй” французскага гуманіста Ле Феўра д’Этапля (Антвэрпэн, 1530) і выданнямі “Новага Запавету” Эразма Ротэрдамскага (Базэль, 1516, 1519, 1522).

Брэсцкая Бiблiя выдадзена фарматам “у аркуш”. Налiчвала 738 старонак, 2 гравіраваных тытульных ліста (асобныя для Старога і Новага Запаветаў), 14 гравюр-ілюстрацый, мноства заставак і канцовак. Тэкст надрукаваны прыгожым, добра чытальным гатычным шрыфтам у дзве калонкi па 58 радкоў у кожнай. Кожная глава Бібліі пачыналася з гатычнага ініцыяла ў форме пляцёнкі. Амаль на кожнай старонцы кнігі прыведзены рознага характару тлумачэнні-каментарыі да тэксту. Упершыню ў гiсторыi кнiгадрукавання на Беларусi ў кнізе быў змешчаны прадметны паказальнiк. Імя друкара не было пазначана, але можна меркаваць, што такое складанае і манументальнае выданне – вынік працы вопытных друкароў, якім маглі быць Станіслаў Мурмеліус і Цыпрыян Бызылік, якія працавалі ў той час у Брэсцкай друкарні.

Асобую ўвагу ў кнізе прыцягваюць ілюстрацыі. Яны маюць арыгінальныя кампазіцыі, цудоўны малюнак, бездакорную тэхніку, стылістычнае падабенства гравіроўкі. Усё гэта сведчыць пра тое, што над імі працаваў першакласны мастак, імя якога на жаль не захавалася. Верагодна, што майстар быў запрошаны толькі для выканання гэтай працы, бо малюнкі ў яго выкананні на тэрыторыі ВКЛ больш не сустракаліся. Гравюры “Стол з хлябамі”, “Кіёт”, “Ахвярнік” па кампазіцыі і некаторым дэталям напаміналі ксілаграфіі Францыска Скарыны. Як і ў выданнях Ф. Скарыны, ілюстрацыі Брэсцкай Бібліі як бы дапаўнялі, растлумачвалі тэкст мастацкімі вобразамі і адначасова аздаблялі кнігу. Некаторыя з іх былі сапраўднымі шэдэўрамі, вартых якім дагэтуль не было ў беларускай графіцы (“Патоп”, “Калены Ізраілевы”, “Фантан”).

Час і людзі не пашкадавалі цудоўную кнігу і ў цяперашні час Брэсцкая Біблія з’яўляецца вялікай бібліяграфічнай рэдкасцю. Пасля смерці М. Радзівіла Чорнага яго сыны, якія перайшлі ў каталіцтва, прыклалі шмат намаганняў, каб знішчыць гэтае і іншыя выданні Брэсцкай друкарні. Яны набылі шмат кальвінісцкіх сачыненняў, у тым ліку і мноства экзэмпляраў Радзівілаўскай Бібліі, і ўсе гэтыя кнігі спалілі.

На сённяшні дзень каля 20 экзэмпляраў Брэсцкай Бібліі зберагаецца ў Расійскай дзяржаўнай бiблiятэцы ў Маскве, Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Пецярбургу, Цэнтральнай бiблiятэцы АН Лiтвы, Ягелонскай бiблiятэцы ў Кракаве і інш. Адзіны няпоўны экзэмпляр выдання маецца ў Беларусі – у Цэнтральнай навуковай бiблiятэцы iмя Я. Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Фотакопii асобных старонак кнiгi ёсць таксама ў Брэсцкiм краязнаўчым музеi.

З’яўленне ў XVI ст. на Беларусі такога ўнікальнага выдання як Брэсцкая Біблія, сведчыць пра высокі паліграфічны ўзровень дзейнасці Брэсцкай друкарні. Брэсцкая Біблія была шырока распаўсюджана ў Расіі ў XVI–XVII стст. і аказвала вялікае ўздзеянне на літаратурны працэс. Аб вялікай папулярнасці Бібліі ва ўсходнеславянскіх літаратурных колах можна судзіць па факту яе выкарыстання пры падрыхтоўцы да выдання Астрожскай Бібліі. Новы Запавет з Брэсцкай Бібліі потым неаднойчы перавыдаваўся ў Нясвіжы, Брэсце, Торуні, Вільні і Нюрнбергу. У 2003 г. Радзівілаўская Біблія была перавыдадзена ў Польшчы.

Матэрыял падрыхтаваны Брэсцкай абласной бібліятэкай імя М. Горкага ў 2011 г.