Нараджэнне, станаўленне і развіццё Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (НАН Беларусі) супалі з вызначальнымі падзеямі гісторыі краіны, якія пакінулі глыбокі след у жыцці беларускага народа. За гады свайго існавання вышэйшая дзяржаўная навуковая арганізацыя ператварылася ў буйны інтэлектуальны і гуманітарны цэнтр, які займае лідарскія пазіцыі па многіх прыярытэтных напрамках даследаванняў, уносіць вялікі ўклад у развіццё айчыннай эканомікі, навукі і культуры, пашырае сувязь навукі з вытворчасцю. Яна аб'ядноўвае высокакваліфікаваных вучоных розных спецыяльнасцей і дзесяткі навукова-даследчых, навукова-вытворчых, канструктарскіх і ўкараняльных арганізацый. Імі ўжо вырашаны цэлы шэраг тэарэтычных і прыкладных праблем у розных галінах тэхнічных, гуманітарных і сацыяльных навук. Кожнае дзесяцігоддзе развіцця НАН Беларусі мела значныя вынікі, якія спрыялі як рэалізацыі стратэгічных задач дзяржавы, накіраваных на прагрэс у навуцы і эканамічны рост, так і павелічэнню аўтарытэту краіны на міжнароднай арэне.

Паводле пастановы ЦВК і СНК БССР ад 13 кастрычніка 1928 г. на базе Інстытута беларускай культуры (Інбелкульта) 1 студзеня 1929 г. у Мінску была заснавана Беларуская Акадэмія навук (з 1936 г. – Акадэмія навук БССР, з 1991 г. – Акадэмія навук Беларусі, з 1997 г. – Нацыянальная акадэмія навук Беларусі). 26 снежня 1928 г. СНК БССР зацвердзіў статут і Прэзідыум акадэміі на чале з прэзідэнтам У. М. Ігнатоўскім. Да 1931 г. яна захоўвала з невялікімі зменамі структуру Інбелкульта (6 інстытутаў, кафедры, Цэнтральнае бюро краязнаўства, бібліятэка, батанічны сад). Першымі акадэмікамі былі абраны такія вядомыя вучоныя і дзеячы культуры, як Я. М. Афанасьеў, М. Ф. Бліадухо, С. Я. Вальфсон, С. М. Вышалескі, Г. І. Гарэцкі, З. Х. Жылуновіч (Цішка Гартны), І. Д. Луцэвіч (Янка Купала), К. М. Міцкевіч (Якуб Колас), С. М. Некрашэвіч, І. Я. Пятровіч, У. І. Пічэта і інш. У 1932 г. у складзе акадэміі было 14 інстытутаў, у якіх да 1941 г. працавала 610 навуковых супрацоўнікаў. За перадваенныя гады спецыялісты арганізацыі на чале з яе прэзідэнтамі У. М. Ігнатоўскім (1929–1931), П. В. Горыным (1931–1936) і І. З. Суртам (1936–1937) змаглі многае здзейсніць у вывучэнні нацыянальнай гісторыі, мовы, літаратуры і этнаграфіі Беларусі. Быў пакладзены пачатак даследаванням у галіне біялогіі, геалогіі, медыцыны, фізікі, матэматыкі, хіміі і інш.

На развіццё акадэмічнай навукі вельмі негатыўны ўплыў аказалі рэпрэсіі 30-х гг. XХ ст. Ахвярамі гэтых падзей сталі звыш 140 вучоных і супрацоўнікаў арганізацыі. У гады Вялікай Айчыннай вайны навуковыя лабараторыі, абсталяванне, будынкі, фонды бібліятэкі былі спалены ці разрабаваны, а галоўнае – страчана вялікая колькасць навуковых кадраў. Больш за 100 супрацоўнікаў акадэміі вялі барацьбу супраць германскіх захопнікаў на фронце і ў радах партызан, удзельнічалі ў антыфашысцкім падполлі. Некаторая частка беларускіх вучоных была эвакуіравана ў савецкі тыл, дзе працягвала рабіць уклад у развіццё абароннай прамысловасці, розных галін народнай гаспадаркі. На чале з К. В. Горавым (1938–1947) навукоўцы ўдзельнічалі ў рашэнні пытанняў, звязаных з павелічэннем сыравінных рэсурсаў краіны, распрацоўвалі новыя і ўдасканальвалі існуючыя тэхналагічныя працэсы ў вытворчасці, праводзілі даследаванні па павышэнні ўраджайнасці сельскагаспадарчых культур, пашырэнні іх пасеваў. Распрацоўкі вучоных садзейнічалі ўзмацненню ваенна-эканамічнага патэнцыялу Савецкага Саюза, спрыялі маральна-палітычнай мабілізацыі людзей на адпор ворагу. Пасля вызвалення Беларусі Акадэмія навук БССР вярнулася ў Мінск. Прэзідэнтам А. Р. Жэбраку (1947) і М. І. Грашчанкову (1947–1951) давялося вырашаць складаныя задачы ўзнаўлення навуковага патэнцыялу. Шмат было здзейснена па ўмацаванні і пашырэнні навуковых устаноў, падрыхтоўцы кадраў. У 1951 г. у акадэміі ўжо дзейнічалі 29 навукова-даследчых устаноў, з іх 16 інстытутаў (фізікі, матэматыкі, тэхнічнай кібернетыкі, ядзернай энергетыкі і інш.). Агульная колькасць супрацоўнікаў дасягнула 1234 чалавекі, у тым ліку 33 акадэмікі, 27 членаў-карэспандэнтаў, 55 прафесараў і дактароў навук, 165 кандыдатаў навук. У пераадольванні цяжкасцей пасляваеннага аднаўлення, паскораным развіцці фізіка-матэматычных, тэхнічных і біялагічных навук вялікая роля належыць прэзідэнту Акадэміі навук БССР В. Ф. Купрэвічу, які ўзначальваў яе ў 1952–1969 гг. У 1953 г. быў створаны Савет па каардынацыі навуковай дзейнасці. Развіццё ўстановы і падрыхтоўка спецыялістаў для яе інстытутаў ажыццяўлялася пры падтрымцы ўрадаў Беларусі і СССР, а таксама вядучых навуковых цэнтраў Масквы, Ленінграда і іншых гарадоў былога Савецкага Саюза. Былі запрошаны многія вядомыя навукоўцы з РСФСР (фізікі Б. І. Сцяпанаў, А. Н. Сеўчанка, матэматыкі М. П. Яругін, У. І. Крылоў, спецыяліст у галіне ядзернай энергетыкі А. К. Красін, фізіёлаг І. А. Булыгін, генетык М. В. Турбін і інш.).

Вектар далейшага шляху акадэмічнай навукі Беларусі вызначылі сусветная навукова-тэхнічная рэвалюцыя і стабільны рост сацыяльна-эканамічнага і вытворчага патэнцыялу БССР. Прэзідэнтам установы ў гэты час з'яўляўся М. А. Барысевіч (1969–1987). Ужо ў пачатку 1970 г. для паскарэння навукова-тэхнічнага прагрэсу акадэмія сумесна з адпаведнымі міністэрствамі і ведамствамі, прадпрыемствамі, ВНУ выпрацавала комплекс мер па развіцці фундаментальных і прыкладных даследаванняў. Шмат было здзейснена для павышэння ролі навукі ў вырашэнні найважнейшых народнагаспадарчых праблем і ўдасканалення сістэмы вышэйшай адукацыі. Разгарнулася вялікая праца па стварэнні матэрыяльнай навуковай базы: распачата будаўніцтва Акадэмгарадка, заснавана Цэнтральнае канструктарскае бюро з доследнай вытворчасцю (пазней былі адкрыты яшчэ дзевяць такіх бюро пры інстытутах Аддзялення фізікі, матэматыкі і інфарматыкі і Аддзялення фізіка-тэхнічных навук). У складзе арганізацыі з'явіліся інстытуты геахіміі і геафізікі (1971), фотабіялогіі, электронікі (абодва 1973), біяарганічнай хіміі (1974), мікрабіялогіі (1975), заалогіі, прыкладной фізікі (абодва 1980), біяхіміі (1985), радыебіялогіі (1987). Для інстытутаў хімічнага і біялагічнага профілю было створана пяць эксперыментальных баз. У 1987 г. у акадэміі дзейнічалі 31 навукова-даследчы інстытут і адзін самастойны навуковы аддзел. Набліжэнню даследаванняў да патрэб эканомікі, умацаванню сувязяў новых навукова-даследчых падраздзяленняў з вышэйшымі навучальнымі ўстановамі, актыўнаму прыцягненню маладых спецыялістаў да навукова-даследчай працы садзейнічала таксама адкрыццё акадэмічных навукова-даследчых устаноў у абласных цэнтрах рэспублікі.

Перабудова, а затым і распад СССР выклікалі цэлую хвалю негатыўных працэсаў, у тым ліку і ў навуцы: зменшылася фінансаванне, звузілася інфармацыйная прастора, адсутнічала запатрабаванасць вынікаў даследаванняў з боку народнай гаспадаркі. Такія з'явы прывялі да адтоку моладзі і значнага скарачэння спецыялістаў. У гэтыя складаныя гады акадэмію ўзначальвалі У. П. Платонаў (1987–1992) і Л. М. Сушчэня (1992–1997). Важнай праявай увагі дзяржавы да лёсу арганізацыі стала прыняцце Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 15 мая 1997 г. “Аб Нацыянальнай акадэміі навук Беларуcі”, у адпаведнасці з якім яна была ператворана ў Нацыянальную акадэмію навук Беларусі са статусам вышэйшай дзяржаўнай навуковай арганізацыі краіны. На яе ўскладзены функцыі правядзення і каардынацыі фундаментальных і прыкладных навуковых даследаванняў у галіне прыродазнаўчых, тэхнічных і гуманітарных навук; павышэння эфектыўнасці выкарыстання навуковых дасягненняў; падрыхтоўкі навуковых кадраў вышэйшай адукацыі; павелічэння ўплыву навукі на развіццё эканомікі, адукацыі, культуры беларускага народа. Для забеспячэння развіцця новых навуковых напрамкаў былі створаны інстытуты сацыялогіі (1990), радыяцыйных фізіка-хімічных праблем, радыеэкалагічных праблем (абодва 1991), малекулярнай і атамнай фізікі, прыкладной оптыкі, тэхналогіі металаў (усе 1992), тэхнічнай акустыкі (1994), хіміі новых матэрыялаў (1998), дзяржавы і права (1999). Адбывалася паступовае ўзнаўленне ўплыву навукі на развіццё эканамічнага патэнцыялу краіны, сацыяльнай і культурнай сферы, што дазволіла калектыву навукоўцаў НАН Беларусі на чале з прэзідэнтам А. П. Вайтовічам (1997–2000) больш актыўна і мэтанакіравана ажыццяўляць канцэнтрацыю сіл і сродкаў па прыярытэтных навуковых напрамках.

Важнай з'явай у гісторыі арганізацыі стала прыняцце Дэкрэта Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 17 кастрычніка 2001 г. “Аб павышэнні ролі навукі і рэфармаванні Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі”. 19 кастрычніка 2001 г. кіраўніком установы быў прызначаны доктар эканамічных навук, вядомы дзяржаўны дзеяч М. У. Мясніковіч. Для ўмацавання статусу і павышэння адказнасці за развіццё навукі Дэкрэтам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 5 сакавіка 2002 г. № 7 “Аб удасканаленні дзяржаўнага кіравання ў сферы навукі” на НАН Беларусі ўскладзены функцыі рэспубліканскага органа дзяржаўнага кіравання па некаторых пытаннях фінансавання навуковай і інавацыйнай дзейнасці, развіцця інфарматызацыі і сістэмы навукова-тэхнічнай інфармацыі, кантролю за эфектыўным выкарыстаннем дзяржаўных сродкаў, што выдзяляюцца на фінансаванне навуковых даследаванняў і распрацовак, а таксама правядзення навукова-тэхнічнай экспертызы. Для эфектыўнага рашэння пастаўленых задач у склад установы былі ўключаны Беларускі рэспубліканскі фонд фундаментальных даследаванняў, Беларускі інавацыйны фонд, Фонд інфарматызацыі Рэспублікі Беларусь, Беларускі дзяржаўны навукова-вытворчы канцэрн парашковай металургіі, Беларускі дзяржаўны навукова-вытворчы канцэрн машына-і прыборабудавання “Белмашпрыбор” і іншыя арганізацыі. Пераадольваючы аб'ектыўныя і суб'ектыўныя цяжкасці, дзякуючы намаганням Прэзідыума НАН Беларусі акадэмічная навука наблізілася да патрэб рэальнага сектара эканомікі. Многае было здзейснена для ўмацавання кадравага саставу навуковых падраздзяленняў, арганізоўваліся новыя структуры. Былі створаны два дзяржаўныя навукова-вытворчыя аб'яднанні: “Хімічныя прадукты і тэхналогіі”, “Хімічны сінтэз і біятэхналогіі”, а таксама 8 навукова-практычных цэнтраў (па біярэсурсах, жывёлагадоўлі, земляробству, механізацыі сельскай гаспадаркі і інш). Прымаліся меры для захавання і развіцця навуковых школ, падрыхтоўкі навуковых кадраў вышэйшай кваліфікацыі, павышэння кваліфікацыі вучоных і спецыялістаў праз дактарантуру, аспірантуру, суіскальніцтва і магістратуру. Створана дзяржаўная ўстанова адукацыі “Інстытут падрыхтоўкі навуковых кадраў”. З 24 жніўня 2007 г. НАН Беларусі мае афіцыйную геральдычную сімволіку. Устаноўлены геральдычныя сімвалы – эмблема, флаг і нагрудны знак «Залаты медаль Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі “За вялікі ўклад у развіццё навукі”».

Дасягненні вучоных НАН Беларусі адзначаны высокімі дзяржаўнымі ўзнагародамі. Больш за 310 з іх атрымалі званне заслужанага дзеяча навукі БССР і Рэспублікі Беларусь, заслужанага дзеяча навукі і тэхнікі Беларусі – 70 чалавек. 214 вучоных Беларусі – уладальнікі Дзяржаўных прэмій СССР, больш за 800 вучоных і спецыялістаў – Дзяржаўных прэмій БССР і Рэспублікі Беларусь. За дасягненні ў развіцці навукі і падрыхтоўцы кадраў акадэмія і 6 яе інстытутаў узнагароджаны ордэнамі СССР. Звання Героя Сацыялістычнай Працы ўдастоены Т. М. Шкурко (1948), П. І. Альсмік (1966), В. Ф. Купрэвіч (1969), М. П. Яругін (1969), Я. І. Скурко (1974), З. І. Азгур (1978), М. А. Барысевіч (1979) і інш. Калектывы Інстытута фізікі АН БССР і Інстытута цепла-і масаабмену былі адзначаны ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга. Вынікі даследаванняў акадэмікаў А. А. Ахрэма (хімія, 1975), М. А. Барысевіча (фізіка, 1977), Ф. І. Фёдарава (фізіка, 1980), В. І. Вацякова (медыцына, біялогія, 1986), У. С. Улашчыка (медыцына, біялогія, 1991), В. А. Лапінай (біяфізіка, біяхімія, 1991) і некаторых іншых у былым СССР зарэгістраваны ў якасці навуковых адкрыццяў.

Нацыянальная акадэмія навук Беларусі ажыццяўляе сваю дзейнасць, кіруючыся Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, законамі краіны, іншымі актамі заканадаўства, а таксама Статутам Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Гэтыя нарматыўныя дакументы вызначаюць яе прававыя асновы і гарантыі, прынцыпы ўзаемадзеяння з oрганамі дзяржаўнай улады, іншымі суб'ектамі і ўдзельнікамі навукoвай, навукoва-тэхнічнай і інавацыйнай дзейнасці. Органамі кіравання НАН Беларусі з'яўляюцца Агульны сход Акадэміі навук, Прэзідыум Акадэміі навук, Бюро Прэзідыума Акадэміі навук і старшыня прэзідыума НАН Беларусі, які назначаецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Кіраўніком НАН Беларусі са снежня 2010 г. з’яўляецца А. М. Русецкі. У структуры арганізацыі 7 аддзяленняў, якія аб'ядноўваюць у сабе навукова-даследчыя ўстановы па розных галінах навуковых ведаў, каардынуюць іх дзейнасць. Кожным з аддзяленняў кіруе акадэмік-сакратар, які прызначаецца на пасаду рашэннем Прэзідыума НАН Беларусі. Важнай часткай сістэмы каардынацыі навуковай дзейнасці з'яўляюцца саветы, камісіі і камітэты, што створаны пры Прэзідыуме НАН Беларусі, аддзяленнях і навуковых інстытутах акадэміі. Яны ажыццяўляюць кантроль за выкананнем праграм навуковых даследаванняў, аказваюць навукова-метадычную і экспертную дапамогу вышэйшым навучальным установам, галіновым навукова-даследчым інстытутам і іншым арганізацыям рэспублікі, удзельнічаюць у розных навукова-арганізацыйных мерапрыемствах. У 2010-я гады ў НАН Беларусі працавалі 18 269 чалавек, у тым ліку ў 73 навукова-даследчых (навуковая сфера) – 12 503 чалавека, у 33 навукова-вытворчых, канструктарскіх і іншых арганізацыях (вытворчая сфера) – 4 628 чалавек, у арганізацыях кіравання і абслугоўвання, установах адукацыі, аховы здароўя і іншых (невытворчая сфера) – 1 138 чалавек.

Навукоўцы акадэміі актыўна ўдзельнічаюць у выкананні фундаментальных і прыкладных даследаванняў па актуальных праблемах сучаснасці: рэсурсазберагальныя і энергаэфектыўныя тэхналогіі, прамысловыя біятэхналогіі, новыя матэрыялы і крыніцы энергіі, тэлекамунікацыйныя тэхналогіі, экалогія і рацыянальнае прыродакарыстанне і інш. Вучоныя актыўна працуюць над стварэннем навуковага задзелу па тэхналогіях выкарыстання вадароду, геатэрмальных вод, бурых вуглёў, біямасы і іншых крыніц паліва. НАН Беларусі ажыццяўляе касмічныя даследаванні, падрыхтавана Нацыянальная праграма вывучэння і выкарыстання касмічнай прасторы ў мірных мэтах. Акадэмія актыўна ўдзельнічае ў рэалізацыі буйных комплексных праграм агульнадзяржаўнага маштабу, такіх, як запуск першага беларускага спадарожніка Зямлі і стварэнне сістэмы геаінфармацыйнага зандзіравання, будаўніцтва першай беларускай АЭС, асваенне мінеральна-сыравіннай базы краіны, вытворчасць фармсубстанцый, стварэнне перадавой сістэмы сельскагаспадарчых машын, вытворчасць шырокага спектру прадуктаў нафтахіміі і інш. З 1998 г. арганізацыі НАН Беларусі ажыццяўляюць многія Міждзяржаўныя праграмы Саюза Беларусі і Расіі. Акадэмія мае шэраг двухбаковых пагадненняў аб навуковым супрацоўніцтве з акадэміямі навук ці аналагічнымі ім установамі Расіі, Польшчы, Украіны, Арменіі, Францыі, Швецыі, Балгарыі, Вялікабрытаніі, Германіі, Казахстана, Кітая і інш., з сусветнымі лідарамі ў галіне інфармацыйных тэхналогій – кампаніямі “Х'юлет-Пакард”, “Дэл”, “Оракл”, “Эрыксан”, “СІСКО”. Вучоныя НАН Беларусі ўдзельнічаюць у рэалізацыі міжнародных навуковых праектаў пры фінансавай падтрымцы замежных навуковых фондаў і арганізацый (МНТЦ, ЮНЕСКА, МАГАТЭ, INTAS, IST, TACIS і інш.). НАН Беларусі прадстаўляе краіну ў такіх міжнародных навуковых арганізацыях, як Міжнародны навуковы савет (ICSU), Асацыяцыя еўрапейскіх акадэмій навук (ALLEA), Міжакадэмічная група па міжнародных праблемах (IAP), Міжнародная асацыяцыя акадэмій навук (MAAH), Міжнародны цэнтр навуковай і тэхнічнай інфармацыі (MЦНТІ), Міжнародны саюз чыстай і прыкладной хіміі (ІUPAC), Міжнародны кангрэс тэхнічных таварыстваў па механіцы (ICOMES), Міжнародны цэнтр па цепла- і масаабмене (ICHMT). Навукоўцы акадэміі ў супрацоўніцтве з замежнымі калегамі ажыццяўляюць шэраг буйных даследаванняў у такіх галінах, як інфармацыйныя тэхналогіі, энергетыка, біятэхналогіі, нанатэхналогіі і інш. У мэтах пашырэння экспарту навукаёмістай прадукцыі арганізацыя прымае актыўны ўдзел у міжнародных выставачных мерапрыемствах, у рамках якіх распрацоўкі НАН Беларусі адзначаны шматлікімі прэстыжнымі ўзнагародамі. Таксама арганізацыі ўстановы праводзяць падрыхтоўку навуковых кадраў вышэйшай кваліфікацыі па шырокім спектры спецыяльнасцей для замежных навуковых і адукацыйных устаноў.

Значная роля ў інфармацыйным забеспячэнні навукі адводзіцца бібліятэкам. Вялікая работа ў гэтым кірунку праводзіцца Цэнтральнай навуковай бібліятэкай імя Я. Коласа НАН Беларусі (створана ў 1925 г. пры Інбелкульце). Дзеля рэалізацыі дзяржаўнай палітыкі інфарматызацыі і кіравання нацыянальнымі інфармацыйнымі рэсурсамі ў акадэміі створаны Нацыянальны цэнтр інфармацыйных рэсурсаў і тэхналогій (2002). Выдаюцца навуковыя часопісы: “Даклады Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі”, “Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі” (у 7 серыях), “Веснік Фонду фундаментальных даследаванняў”, “Вылічальныя метады ў прыкладной матэматыцы”, “Інжынерна-фізічны часопіс”, “Літасфера”, “Матэрыялы. Тэхналогіі. Інструменты”, “Нелінейныя з'явы ў складаных сістэмах”, “Прыродныя рэсурсы”, “Трэнне і знос”, “Часопіс прыкладной спектраскапіі” і інш. Гэтаму актыўна садзейнічае РУП «Выдавецкі дом “Беларуская навука”», асноўнымі напрамкамі дзейнасці якога з'яўляецца выданне навуковай, навукова-метадычнай, навукова-папулярнай і іншай літаратуры. Дзякуючы паспяховай рэалізацыі комплексных Дзяржаўных навуковых праграм на 2006–2010 гг. “Гісторыя і культура”, “Беларуская мова і літаратура”, “Эканоміка і грамадства” выйшлі з друку звыш 300 манаграфій і 118 зборнікаў навуковых прац, 618 падручнікаў, вучэбна-метадычных дапаможнікаў і праграм, больш 70 даведнікаў і энцыклапедый. Актывізавалася навукова-папулярызатарская дзейнасць грамадазнаўцаў. У многіх рэгіёнах Беларусі намаганнямі навукоўцаў НАН Беларусі і навучальных устаноў сумесна з мясцовымі органамі ўлады на высокім навукова-арганізацыйным узроўні праводзяцца рэспубліканскія і міжнародныя навуковыя канферэнцыі, семінары і “круглыя сталы”.

Сёння Нацыянальная акадэмія навук Беларусі – вядучая інавацыйная ўстанова, якая аказвае вызначальны ўплыў на сацыяльна-эканамічнае развіццё краіны і фарміраванне духоўнага стану грамадства. У постіндустрыяльную, інфармацыйную эру стратэгічнай задачай арганізацыі становіцца яе ператварэнне ў магутную структураваную навукова-вытворчую карпарацыю, якая выконвае ўвесь спектр работ – ад фундаментальных і прыкладных даследаванняў да вытворчасці навукаёмістай прадукцыі па ўласных распрацоўках і яе рэалізацыі на ўнутраным і знешнім рынках; ажыццяўляе комплекснае і высакаякаснае навуковае забеспячэнне галін народнагаспадарчага комплексу Рэспублікі Беларусь.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2011 г.