Выдатны вучоны, адзін з заснавальнікаў айчыннай клінічнай нейрафізіялогіі, буйны неўрапатолаг, нейрахірург, нейраэпідэміёлаг, відны арганізатар навукі і практычнай аховы здароўя, прэзідэнт Акадэміі навук БССР, педагог і грамадскі дзеяч Мікалай Іванавіч Грашчанкаў – чалавек багатага на падзеі і факты лёсу. У яго жыцці былі беднасць і цяжкая праца, дзве жорсткія сусветныя вайны і цяжкасці пасляваеннага аднаўлення, гады цікавых даследаванняў і важных адкрыццяў, час вялікіх поспехаў і прызнання заслуг.

Мікалай Іванавіч нарадзіўся 26 сакавіка 1901 г. у сялянскай сям’і ў в. Забор’е Мсціслаўскага павета Магілёўскай губерні (цяпер – Хіславіцкі раён Смаленскай вобласці, Расія). Рана застаўшыся без бацькі, зведаў нястачу, вымушаны быў працаваць з малых год. Пачатковую адукацыю атрымаў у царкоўна-прыходскай школе, потым скончыў двухкласнае сялянскае вучылішча ў мястэчку Захарына. У чатырнаццацігадовым узросце добраахвотнікам уступіў у Ардагана-Міхайлаўскі 204-ы пяхотны полк расійскай арміі, служыў у камандзе пешых разведчыкаў. Падчас ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны ў снежні 1915 г. малады салдат быў цяжка паранены, аднак пасля лячэння зноў вярнуўся ў строй, быў узнагароджаны Георгіеўскім медалём “За храбрасць”. Пасля заканчэння вайны ўладкаваўся на працу памочнікам начальніка павятовай міліцыі, у сакавіку 1919 г. быў прызначаны начальнікам міліцыі ў мястэчку Хіславічы, адначасова займаўся самаадукацыяй.

У 1920 г. М. Грашчанкаў паступіў на курсы пры вячэрнім рабочым факультэце Смаленскага ўніверсітэта, праз год пачаў вучыцца на медыцынскім факультэце. Пазней перавёўся ў Маскоўскі ўніверсітэт, скончыў ардынатуру пры ім і быў прыняты асістэнтам у клініку нервовых хвароб пры ўніверсітэце. У далейшым працаваў на пасадах дэкана медыцынскага факультэта Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта, намесніка дырэктара Інстытута нейра-псіхіятрычнай прафілактыкі, дырэктара Маскоўскага медыцынскага інстытута, дырэктара Інстытута вышэйшай нервовай дзейнасці і інш.

У 1935 г. малады вучоны абараніў доктарскую дысертацыю па тэме “Эксперыментальнае вывучэнне патагенезу эпілепсіі”, значная частка якой была прысвечана пытанням пашкоджання аддзелаў галаўнога мозга. Даследаванні М.І. Грашчанкава выклікалі вялікую зацікаўленасць у медыцынскім асяроддзі. З мэтай азнаямлення з працай буйных сусветных нейрафізіялагічных лабараторый Мікалай Іванавіч у 1935–1937 гг. быў накіраваны ў навуковую камандзіроўку за мяжу і наведаў Англію, Германію, Францыю, Галандыю і ЗША, працаваў у Берлінскім інстытуце мозга, электрафізіялагічнай лабараторыі Кембрыджскага ўніверсітэта, знаёміўся з працай кафедры фізіялогіі Оксвардскага ўніверсітэта і інш. Гэта дало яму выдатную падрыхтоўку і дазволіла арганізаваць правядзенне сваіх навуковых даследаванняў на самым высокім на той час узроўні.

Пасля вяртання на радзіму вучоны ўзначаліў аддзел фізіялогіі і паталогіі органаў пачуццяў Усесаюзнага інстытута эксперыментальнай медыцыны, працаваў дацэнтам, загадчыкам кафедры нервовых хвароб санітарна-гігіенічнага факультэта Маскоўскага медыцынскага інстытута, з’яўляўся першым намеснікам Наркама аховы здароўя СССР. У 1939 г. М.І. Грашчанкава абралі членам-карэспандэнтам Акадэміі навук СССР, у 1944 г. – акадэмікам Акадэміі медыцынскіх навук СССР. Падчас Вялікай Айчыннай вайны Мікалай Іванавіч – хірург-кансультант па пытаннях неўрапаталогіі і нейрахірургіі ў 33-й арміі Узброенных Сіл СССР, прайшоў з ёю шлях ад Масквы да Берліна, быў у Маньчжурыі, удзельнічаў ва ўзяцці Порт-Артура.

У перыяд 1947–1951 гг. жыццё і дзейнасць М.І. Грашчанкава былі звязаны з Беларуссю. Ён кіраваў аднаўленнем і развіццём беларускай навукі ў якасці прэзідэнта Акадэміі навук БССР. У час яго знаходжання на гэтай пасадзе аднаўлялася і развівалася матэрыяльна-тэхнічная база Акадэміі, адбудаваны яе галоўны і лабараторны карпусы, пачалі функцыянаваць выдавецтва і друкарня, узрос аб’ём навуковых выданняў, адноўлена фундаментальная бібліятэка, пашырына сетка навуковых устаноў пры Акадэміі. Шмат працы вучоны ўклаў у развіццё аховы здароўя і медыцынскай навукі Беларусі. Ён узначаліў Інстытут тэарэтычнай медыцыны Акадэміі медыцынскіх навук БССР і кіраваў працай аддзела эксперыментальнай фізіялогіі і нервовай сістэмы. Адначасова быў заснавальнікам нейрахірургічнага аддзялення ў Інстытуце неўралогіі і фізіятэрапіі Міністэрства аховы здароўя БССР, у якім, нягледзячы на занятасць, не толькі кіраваў, але і вёў практычную работу, кансультаваў і аперыраваў хворых. У пачатку 1950-х гг. М.І. Грашчанкаў вярнуўся ў Маскву, загадваў кафедрай неўрапаталогіі Цэнтральнага інстытута ўдасканалення ўрачоў, загадчыкам кафедры І Маскоўскага медыцынскага інстытута. Адначасова з’яўляўся памочнікам Генеральнага дырэктара Сусветнай арганізацыі аховы здароўя пры ААН (1959–1961).

М.І. Грашчанкаў – адзін з заснавальнікаў такога напрамку ў фізіялогіі, як клінічная нейрафізіялогія. Ім былі распрацаваны пытанні па фізіялогіі органаў пачуццяў, фізіялогіі і паталогіі сінаптычных працэсаў, вегетатыўнай нервовай сістэме, клінічнай паталогіі, нейрагумаральнай рэгуляцыі. Мікалай Іванавіч унёс значны ўклад у вобласць гіпаталамічнай паталогіі, фізіялогіі неспецыфічных сістэм мозга, фізіялогіі і паталогіі сну і бяссонніцы, інфекцыйных захворванняў нервовай сістэмы. Ён упершыню выкарыстаў радыеізатопы для вывучэння стану гістагематычных бар’ераў, прымяніў электраміяграфію ў вывучэнні функцый перыферыйнага нейраматорнага апарату. Вучоны апісаў газавую гангрэну мозга і распрацаваў комплексныя метады тэрапіі пры агнястрэльных раненнях пазваночніка.

М.І. Грашчанкаў – аўтар звыш 270 навуковых прац, у тым ліку 4 манаграфій. Сярод асноўных прац вучонага: “Анаэробная інфекцыя мозга” (1944), “Чэрапна-мазгавыя раненні і метады іх лячэння” (1947), “Камарыны (японскі) энцэфаліт” (1947), “Міжнейронныя апараты сувязі – сінапсы і іх роля ў фізіялогіі і паталогіі” (1948), “Нарысы аб вірусных пашкоджаннях цэнтральнай нервовай сістэмы” (1951), “Менінгіты” (1962) і інш. У 1965 г. за манаграфію “Гіпаталамус, яго роля ў фізіялогіі і паталогіі” (1964) даследчыку была прысуджана прэмія Акадэміі навук СССР імя Сечанава (пасмяротна). М.І. Грашчанкаў узнагароджаны ордэнамі Леніна (1945), Чырвонага Сцяга (1943), Працоўнага Чырвонага Сцяга (1945, 1949), шматлікімі медалямі.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2012 г.