У сузор’і пісьменнікаў, якія ў сваіх творах адлюстравалі тэму Вялікай Айчыннай вайны, Івану Якаўлевічу Навуменку належыць адно з самых значных месцаў. Гэта ён – усёй духоўнай сутнасцю сваіх герояў – сцвярджаў, што беларуская літаратура пра вайну не ваенная, а антываенная, адна з самых гуманных літаратур свету.

Нарадзіўся І. Навуменка ў г. Васілевічы Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласці ў сям’і чыгуначніка. У сярэдняй школе ўсе прадметы здольнаму вучню даваліся лёгка, але асабліва ён любіў літаратуру. Зачытваўся творамі Ж. Верна, М. Рыда, А. Дзюма, І. Тургенева, Л. Талстога, захапляўся паэзіяй Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча. Вершы пачаў пісаць яшчэ ў малодшых класах. Дасылаў іх і шматлікія нататкі ў мясцовую раённую газету. У старэйшых класах спрабаваў друкаваць артыкулы і рэцэнзіі на мастацкія творы. За адзін год экстэрнам здаў экзамены за восьмы і дзявяты класы. Ён марыў сур’ёзна займацца літаратурай, але ўсе планы перакрэсліла вайна. Сямнаццацігадовым юнаком уключыўся І. Навуменка ў барацьбу з акупантамі: прымаў актыўны ўдзел у падпольнай дзейнасці, быў сувязным і партызанам Васілевіцкай брыгады імя П. Панамарэнкі, уваходзіў у армейскую разведвальна-дыверсійную групу. Разам з часцямі Чырвонай Арміі ўдзельнічаў у вызваленні ад фашыстаў родных мясцін. У 1943 г. быў прызваны ў армію. Ваяваў на Ленінградскім і Першым Украінскім франтах, на Карэльскім перашыйку, ва Усходняй Прусіі, закончыў вайну ў Сілезіі.

Пасля дэмабілізацыі працаваў карэспандэнтам мазырскай абласной газеты “Бальшавік Палесся”. У 1950 г. скончыў завочнае аддзяленне філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У.І. Леніна (БДУ), у 1954 г. аспірантуру. З 1953 па 1958 г. загадваў аддзелам прозы часопіса “Маладосць”. Потым пачалася педагагічная дзейнасць: працаваў старшым выкладчыкам, дацэнтам, прафесарам, загадчыкам кафедры беларускай літаратуры БДУ (да 1972 г.). У 1972 г. І. Навуменку абралі членам-карэспандэнтам Акадэміі навук БССР. З гэтага часу ўся яго працоўная і навуковая дзейнасць была звязана з гэтай установай. У 1973 г. узначаліў Інстытут літаратуры імя Я. Купалы, у 1980 стаў акадэмікам, праз два гады віцэ-прэзідэнтам Акадэміі навук БССР. У 1992–2002 гг. – саветнік пры прэзідыуме Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (НАН Беларусі). З 2002 г. – галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута літаратуры імя Я. Купалы НАН Беларусі. Іван Навуменка актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці рэспублікі. На V і VI з’ездах пісьменнікаў СССР быў абраны членам праўлення Саюза пісьменнікаў СССР, уваходзіў у праўленне Саюза пісьменнікаў Беларусі. Прымаў удзел у рабоце XXV сесіі Генеральнай Асамблеі Арганізацыі Аб’яднаных Нацый у складзе дэлегацыі ад БССР. У 1985–1990 гг. з’яўляўся дэпутатам і старшынёй Вярхоўнага Савета БССР. Заслужаны дзеяч навукі БССР (1978), народны пісьменнік Беларусі (1995) І. Навуменка ўзнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі (1945), Працоўнага Чырвонага Сцяга (1975), Айчыннай вайны ІІ ступені і Кастрычніцкай Рэвалюцыі (абодва 1985), шматлікімі медалямі.

Пачаткам літаратурнай дзейнасці пісьменніка лічыцца 1955 г. У гэты час у часопісе “Маладосць” былі апублікаваны яго першыя апавяданні “Сідар і Гараська” і “Эх, махорачка”. З 1957 г. кніга за кнігай пачалі выдавацца зборнікі апавяданняў, навел і аповесцей – “Сямнаццатай вясной” (1957), “Хлопцы-равеснікі” (1958), “Верасы на выжарынах” (1960), “Бульба” (1964), “Таполі юнацтва” (1966; прэмія Ленінскага камсамола Беларусі, 1967), “Вераніка” (1968), “Тая самая зямля” (1971), “Падарожжа ў юнацтва” (1972), “Замяць жаўталісця” (1977), “Пераломны ўзрост” (1986), “Водгулле далёкіх вёснаў” (1989) і інш. У творах адлюстраваны лёс пакалення аднагодкаў аўтара, якое, нягледзячы на цяжкія ваенныя гады і супярэчнасці жыцця, захавала рамантычны, часам летуценны погляд на рэчаіснасць. Найбольш поўна тэма Вялікай Айчыннай вайны раскрыта ў раманах “Сасна пры дарозе” (1962), “Вецер у соснах” (1967), “Сорак трэці” (1973). Аўтар паказаў складаны і супярэчлівы працэс фарміравання волі і характараў маладых людзей, выхаваных у 1930-я гг. у духу патрыятызму, гатовых да подзвігу ў імя Радзімы. У суровыя гады вайны героі твораў І. Навуменкі, праходзячы праз сур’ёзныя выпрабаванні, паказваюць веліч і прыгажосць чалавечага духу. У раманах, створаных у 1970–80-я гг. (“Смутак белых начэй”, “Летуценнік”, “Асеннія мелодыі”), паўстае вобраз беларускага інтэлігента старэйшага пакалення. Сучаснае жыццё з усімі яго канфліктамі, супярэчлівасцямі асэнсоўваецца пісьменнікам у апошнім значным творы – трылогіі “Дзяцінства. Падлетак. Юнацтва” (1997) і яго працягу “Любімы горад” (1999).

Шырока вядомы І. Навуменка і як даследчык у галіне нацыянальнага літаратуразнаўства. Ён аўтар манаграфій “Янка Купала. Духоўны воблік героя” (1967), “Якуб Колас. Духоўны воблік героя” (1968; за абедзве Дзяржаўная прэмія БССР імя Я. Коласа, 1972), “Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч” (1992), “Змітрок Бядуля” (1995), “Максім Багдановіч” (1997), “Ранні Кузьма Чорны (1923–1929)” (2000). У працах па гісторыі беларускай літаратуры “З глыбінь жыцця” (1960) і “Пісьменнікі-дэмакраты” (1967) разглядаецца канцэпцыя чалавека і свету ў беларускай літаратуры. У 1997 г. І. Навуменка за цыкл манаграфій атрымаў прэмію НАН Беларусі.

Творы І. Навуменкі прасякнуты шчырасцю, праўдзівасцю, глыбокімі пачуццямі. Яны перакладзены на балгарскую, латышскую, нямецкую, польскую, рускую і іншыя мовы. Прыжыццёвы збор твораў пісьменніка ў 6-ці тамах быў надрукаваны ў 1981–1984 гг. Сучасныя даследчыкі актыўна займаюцца вывучэннем творчай спадчыны народнага пісьменніка Беларусі. Збор твораў І. Навуменкі ў дзесяці тамах, дапоўнены новымі творамі і навуковымі каментарыямі, быў выдадзены ў 2012–2017 гг.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2014 г., актуалізаваны ў 2025 г.