Адметнае месца ў гісторыі беларускай культуры і літаратуры XX ст. займае Максім Лужанін, чый голас у паэтычным шматгалоссі не згубіўся, а гучаў своеасабліва, адметна, непаўторна. Усё жыццё самааддана, нібы рупны селянін-працаўнік, шчыраваў на ніве роднай літаратуры гэты пісьменнік. Яму было наканавана надзвычай доўгае і плённае жыццё. Нялёгкае, аднак багатае на падзеі.

Нарадзіўся Аляксандр Амвросьевіч Каратай (сапраўднае імя паэта) у вёсцы Прусы Салігорскага раёна ў сялянскай сям’і. У 1928 г. скончыў Мінскі педагагічны тэхнікум, затым вучыўся на літаратурна-лінгвістычным аддзяленні педагагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта. У час вучобы М. Лужанін прымаў удзел у рабоце першага з’езда літаратурнага аб’яднання “Маладняк”, які праходзіў у 1925 г. Пачатак творчай біяграфіі юнака быў паспяховы і яркі. Першы яго верш надрукаваны ў 1925 г., а калі ў 1928 г. выйшла першая паэтычная кніга “Крокі”, аўтару споўнілася ўсяго васемнаццаць гадоў. Кніга атрымала станоўчы водгук ад Я. Купалы і Ц. Гартнага. Час быў лозунгавы, поклічны, абнаўляльны. Станавілася на ногі новае жыццё, імкліва развівалася нацыянальная культура. Таму і вершы пісаліся бадзёрыя, сонечныя. “Сонцавы дзеці і сонцу аддадзены”, – так напісаў М. Лужанін у адным з вершаў пра сябе і сваіх равеснікаў. У першы перыяд творчасці выходзілі кнігі з вершамі, прасякнутымі эмацыянальна-рамантычным успрыняццем рэчаіснасці, душэўным уздымам, акрыленасцю: “Новая ростань” (1930), “Галасуе вясна за вясну” (1931), “Кастрычнікам! Ліпенем! Маем!” (1931), “Першамайская вуліца” (1932).

У 1933 г. М. Лужанін быў рэпрэсіраваны і высланы ў Сібір (пакаранне адбываў у Марыінску Кемераўскай вобласці). Яму пашанцавала: праз два гады ён змог вырвацца са сталінскіх путаў.

У 1935 г. паэт вярнуўся да літаратурнай дзейнасці, працаваў на пасадзе рэдактара-арганізатара Галоўнай рэдакцыі літаратуры па машынабудаванню ў Маскве, пасля вайны – у рэдакцыях газеты “Звязда”, часопіса “Вожык”, рэферэнтам АН БССР. З 1959 па 1971 г. – на кінастудыі “Беларусфільм”, у 1967 г. стаў яе галоўным рэдактарам.

На век М. Лужаніна прыпалі ўсе значныя падзеі XX стагоддзя. Ён памятаў Першую сусветную вайну і Кастрычніцкую рэвалюцыю, ваяваў на Другой сусветнай вайне, удзельнічаў у баях пад Масквой і Сталінградам. Ваенныя вершы склалі змест зборніка “Шырокае поле вайны” (1945), які расказаў, чым жыў паэт у гэты трагічны час. Жыццёвы і духоўны вопыт дазволіў аўтару падняцца на новы мастацкі ўзровень, адшукаць свой асабісты падыход, мову, метад. Вайна ў яго творах паўстае як парушэнне асноўных законаў Сусвету. Чалавечая агрэсіўнасць проціпастаўляецца гармоніі прыроды.

У кнігах, выдадзеных пасля вайны, – “Поступ” (1950), “Святло Радзімы” (1952), “Моваю сэрца” (1955), “Прасторы” (1958) і іншых – заўважаецца шырокі погляд М. Лужаніна на мінулае Радзімы, праўдзіва адлюстроўваецца вышыня чалавечага духу і тое, на што быў здольны народ. Новай ступені мастацкасці, гармоніі формы і зместу, лірычнай глыбіні і жыццёвай праўдзівасці дасягае М. Лужанін у 1970–80-я гг., калі выходзяць кніга за кнігай: “Росы на коласе” (1973), “Прага крыла” (1974), “Лявоніха” (1977), “Галасы над выраем” (1980), “Паразмаўляй са мной, зямля” (1983), “Вярнуся ветрам” (1987). Аўтар дасканала валодаў прыёмамі вершаскладання. Рытміка і рыфма многіх яго вершаў з’яўляюцца ўзорамі высокай паэзіі, творамі сапраўднага мастацтва.

Пісьменнік плённа працаваў і як празаік, крытык, перакладчык, сцэнарыст. Цікавая спадчына М. Лужаніна-празаіка. Свет пабачылі некалькі кніг апавяданняў, аповесцей, успамінаў: “Дванаццаць вячорных вогнішчаў” (1968), “Людзі, птушкі, прастор” (1976), “Сустрэчы” (1982), “Трое” (1989), але асабліва вылучаецца сярод іх кніга “Колас расказвае пра сябе” (1964). За яе ў 1965 г. аўтар атрымаў Літаратурную прэмію БССР імя Я. Коласа. Матэрыял для кнігі збіраўся падчас работы М. Лужаніна рэферэнтам АН БССР, сакратаром Я. Коласа.

Не абмінуў пісьменнік у сваёй творчасці і дзяцей. Ім адрасаваны: паэма-казка “Хто робіць пагоду” (1960), “Добры хлопец Дзік” (1994) – эмацыянальнае апавяданне пра дружбу чалавека з сабакам. Як крытык выдаў зборнікі “Вачыма часу” (успаміны, артыкулы, эсэ, 1964), “З ранку да вечара” (роздумы, накіды партрэтаў, 1978), кнігу публіцыстыкі “Рэпартаж з рубцом на сэрцы” (1973) і інш. М. Лужанін – аўтар сцэнарыяў мастацкага фільма па аднайменнай п’есе Я. Купалы “Паўлінка” і дакументальнага – “Народны паэт” (пастаўлены ў 1952), з А. Куляшовым напісаў сцэнарыі мастацкіх фільмаў “Першыя выпрабаванні” (пастаўлены ў 1960), “Запомнім гэты дзень” (пастаўлены ў 1967). Яму належаць пераклады на беларускую мову шэрага вельмі значных не толькі па мастацкай вартасці, але і па аб’ёме твораў. Сярод іх “Вечары на хутары ля Дзіканькі” і “Выбраныя творы” М. Гогаля, “Падарожжа з Пецярбурга ў Маскву” А. Радзішчава, “Гора ад розуму” А. Грыбаедава і інш. Пісьменнік пераклаў з рускай і польскай моў асобныя творы А. Пушкіна, М. Някрасава, А. Міцкевіча, У. Сыракомлі, У. Маякоўскага.

Калі сабраць разам усё, што выдадзена Максімам Лужаніным за доўгую творчую дзейнасць, то атрымаецца вялікая кніжная паліца. Зроблена шмат, і самае галоўнае – зроблена добра, адмыслова, па-мастацку дасканала. Лепшыя яго творы ўвайшлі ў “залаты” фонд беларускай літаратуры.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2009 г.