Адзін з самых уплывовых дзяржаўных дзеячаў канца XVI – першай трэці XVII ст. у Вялікім княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай, прадстаўнік старажытнага магнацкага роду Леў Іванавіч Сапега назаўсёды ўпісаў сваё імя ў гісторыю нашай радзімы. Усёй сваёй дзейнасцю, аўтарытэтам мудрага палітыка Л. Сапега ўмацоўваў незалежнасць ВКЛ, спрыяў яго ўзвышэнню і культурнаму росквіту.

Нарадзіўся Леў Сапега ў радавым маёнтку Астроўна (цяпер Бешанковіцкі раён) у магнацкай сям’і, якая мела ўплывовыя сваяцкія сувязі, валодала багатымі маёнткамі. Гэта дало хлопчыку магчымасць распачаць бліскучую кар’еру. Сям’я Сапегаў была праваслаўнай, але сына ва ўзросце сямі гадоў накіравала вучыцца ў пратэстанцкую школу, дзе выкладалі запрошаныя гаспадаром Нясвіжа Мікалаем Радзівілам Чорным вядомыя ў Еўропе дзеячы тагачаснай навукі і культуры. У гэты ж час у Нясвіжы працавалі беларусы-друкары – Сымон Будны, Лаўрэн Крышкоўскі, Мацвей Кавячынскі. Яны выдалі тут на беларускай мове “Катэхізіс”, па якім Л. Сапега навучыўся чытаць па-беларуску. У школе ён авалодаў польскай, нямецкай, лацінскай, грэчаскай мовамі і быў падрыхтаваны да засваення тагачаснага універсітэцкага курса. У трынаццацігадовым узросце ён накіроўваецца ў Лейпцыгскі універсітэт, дзе некалькі гадоў вывучае гісторыю рымскага і царкоўнага права, знаёміцца з творамі сярэдневяковых гісторыкаў, з трактатамі тэолагаў-схаластаў, мастацтвам Рэнесансу. Пасля вяртання на радзіму Л. Сапега па хадайніцтве князя Мікалая Радзівіла Рудога трапляе на службу да двара караля Польшчы і вялікага князя ВКЛ Стафана Баторыя, які быў у захапленні ад эрудыцыі і ведаў юнака. У 1580 г. ва ўзросце 23 гадоў Л. Сапега атрымаў пасаду сакратара Вялікага княства, а ў 1581 г. – пісара Дзяржаўнай канцэлярыі ВКЛ. У гэтым жа годзе ён выступіў асноўным арганізатарам стварэння Трыбунала Вялікага княства Літоўскага – вышэйшага апеляцыйнага суда, які спрыяў умацаванню заканадаўства і забеспячэнню больш поўнай абароны правоў грамадзян. Так пачаўся шлях Л. Сапегі як палітыка і выразна акрэсліўся сэнс усёй яго будучай дзейнасці – барацьба за незалежнасць ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай, яго эканамічнае і палітычнае ўмацаванне.

Са згоды Жыгімонта Вазы, які заняў каралеўскі пасад пасля смерці Стафана Баторыя, Л. Сапега ўзначаліў работу над трэцім Статутам Вялікага княства Літоўскага 1588, які стаў выдатным помнікам еўрапейскай юрыдычнай думкі і на некалькі стагоддзяў вызначыў жыццё грамадзян ВКЛ. У Статуце адлюстраваны дзяржаўны суверэнітэт, грамадскі дзяржаўны лад ВКЛ, асноўныя правы і грамадзянскія абавязкі насельніцтва, галоўныя прынцыпы судовага ладу. Надрукаваны ў 1588 г. на беларускай мове за ўласны кошт Л. Сапегі, гэты дакумент юрыдычна замацаваў прававое становішча беларускай мовы як дзяржаўнай у ВКЛ. Сапега не толькі адрэдагаваў Статут, але і сам напісаў да яго дзве прадмовы: адна – зварот да Жыгімонта II, другая – зварот да грамадзян ВКЛ.

Аўтарытэт Л. Сапегі ў ВКЛ быў вялікі, таму нягледзячы на пэўныя разыходжанні ў палітыцы кароль Жыгімонт падтрымліваў Л. Сапегу. У 1589 г. кароль надаў яму тытул канцлера ВКЛ. Гэта была найвышэйшая пасада ў дзяржаве, займаў яе Сапега на працягу 34 гадоў. Ён заўсёды заставаўся прыхільнікам моцнай прававой дзяржавы і рабіў усё для яе тэрытарыяльнай еднасці. У 1621 г. Л. Сапега стаў віленскім ваяводам, а з 1625 г. адначасова гетманам Вялікага княства Літоўскага.

На вяршыні дзяржаўнай улады Л. Сапега вызначыў і характар адносін дзяржаўнай палітыкі да царквы. Па сваіх рэлігійных поглядах ён уяўляў прыклад справядлівасці і талерантнасці: аднолькава адносіўся да прадстаўнікоў розных канфесій. Сам з праваслаўя пераходзіў у пратэстантызм, а потым у каталіцкую веру. Л. Сапега вітаў ідэю уніі паміж каталіцкай і праваслаўнай цэрквамі ў ВКЛ. Паводле яго меркаванняў, рэлігійнае адзінства спрыяла б умацаванню дзяржавы і пазбавіла б ад многіх унутраных канфліктаў. Разам з тым Сапега быў катэгарычным праціўнікам насілля як сродка ўмацавання веры. “Сваімі поглядамі на роль рэлігіі ў дзяржаўных справах Л. Сапега апераджаў на некалькі стагоддзяў сваіх сучаснікаў”*.

Магутнасць і цэласнасць ВКЛ Л. Сапега абараняў як сродкамі дыпламатыі, так і на полі бою. Дзейнасць канцлера прыпала на перыяд цяжкіх ваенных канфліктаў на паўночна-заходніх, усходніх і паўднёвых рубяжах Рэчы Паспалітай. Ён неаднаразова ўдзельнічаў у баявых дзеяннях, ахвяраваў сваю маёмасць на ўтрыманне арміі ВКЛ. Праславіўся Л. Сапега і як мецэнат. На свае сродкі ён будаваў касцёлы, уніяцкія і праваслаўныя цэрквы, адкрываў школы, шпіталі, прытулкі. У сваіх маёнтках ён сабраў каля 3 тыс. кніг, сярод якіх былі творы найбольш вядомых мысліцеляў, філосафаў і прамоўцаў старажытнасці. Багацейшы магнат ВКЛ, Сапега апекаваў над мастакамі і літаратарамі. Ён паклаў пачатак ружанскаму архіву, а на схіле год працаваў над удасканаленнем Метрык Вялікага княства Літоўскага – архіва спраў дзяржаўнай улады за 1386–1551 гг., а таксама над захаваннем каштоўных актаў за перыяд свайго канцлерства.

Зробленае гэтым выдатным чалавекам на працягу ўсяго яго няпростага жыцця пераконвае, што «без такой шматбаковай адоранай асобы, як Л. Сапега, беларускае сярэднявечнае гаспадарства, бадай, не змагло б захаваць сваю незалежнасць, не кажучы ўжо пра ўзвышэнне ды культурны росквіт, дасягнутыя ў тым часе, які з поўным правам можна назваць “эпохаю Лева Сапегі”»*.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2007 г.

* Авакян, Г.С. Палітычныя мысліцелі і гуманісты Беларусі / Г.С. Авакян, М.В. Кузняцоў, М.П. Сінькевіч. Мінск, 2002. С. 61.

* Саверчанка, І.В. Канцлер Вялікага княства: Леў Сапега / І.В. Саверчанка. Мінск, 1992. С. 62.