Ян Чачот, адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры, адносіцца да тых першых пісьменнікаў XIX ст., якія, традыцыйна выкарыстоўваючы ў літаратурнай творчасці польскую мову, сталі пісаць па-беларуску.

Нарадзіўся ён у в. Малюшычы Навагрудскага павета Гродзенскай губерні (цяпер Карэліцкі раён Гродзенскай вобласці) у сям’і арандатара. Дзіцячыя гады будучага паэта прайшлі ў маёнтку Рэпіхава (зараз Ляхавіцкі раён), у якім бацька служыў аканомам у графа А. Тызенгаўза. У 1809 г. Я. Чачот паступіў у Навагрудскую дамініканскую школу, дзе ў старэйшых класах пазнаёміўся і пасябраваў з А. Міцкевічам. У 1815–1816 гг. вучыўся на аддзяленні маральных і палітычных навук Віленскага ўніверсітэта. Адсутнасць матэрыяльнай падтрымкі з боку сям’і вымусіла яго пакінуць вучобу і ўладкавацца на працу ў канцылярыю па ўпарадкаванні архіваў князёў Радзівілаў.

У 1817 г. у Віленскім універсітэце ўзнікла тайнае патрыятычнае студэнцкае таварыства філаматаў (ад грэчаскага philomathes «аматар ведаў»), заснавальнікамі якога з’яўляліся Ю. Яжоўскі, Т. Зан, А. Міцкевіч, Ф. Малеўскі, А. Петрашкевіч і інш. На пачатку члены згуртавання не ставілі палітычных задач. Галоўнай мэтай была падрыхтоўка моладзі да рознабаковай дзейнасці, якая прадугледжвала глыбокае авалоданне разнастайнымі ведамі, замежнымі мовамі, заняткі ўласнай творчасцю. У 1818 г. актыўным удзельнікам таварыства стаў Я. Чачот. Ён выступаў на пасяджэннях з рэфератамі і навуковымі паведамленнямі, пісаў песні і вершы на беларускай і польскай мовах для студэнцкіх сходаў. На паэтычным турніры, што адбыўся 21 снежня 1818 г., Я. Чачот быў прызнаны трэцім (пасля А. Міцкевіча і Т. Зана) паэтам. З 1820 г. ён узначальваў літаратурны (блакітны) аддзел таварыства філарэтаў (ад грэчаскага philaretos «аматар дабрадзейнасці», найбольш буйное маладзёжнае аб’яднанне ў складзе філаматаў, якое стварыў Т. Зан). З цягам часу філаматы сталі ставіць перад сабой не толькі асветніцкія, але і палітычныя задачы. У 1823 г. пачаліся рэпрэсіі супраць удзельнікаў студэнцкіх таварыстваў і ў ліку першых быў арыштаваны Я. Чачот. Да вынясення прыгавору паэт знаходзіўся ў Віленскай турме, дзе склаў рукапісны зборнік «Песенькі і іншыя вершы», у 1824 г. сасланы на Урал (турэмнае зняволенне адбываў у крэпасці Кізіл). У маі 1825 г., калі пагоршылася яго здароўе, быў пераведзены ва Уфу, потым у Цвер.

У 1833 г. Я. Чачоту дазволілі вярнуцца ў Беларусь. Ён працаваў у кіраўніцтве Бярэзінскага канала на Лепельшчыне. У 1841 г. пераехаў на Навагрудчыну і ўладкаваўся ў Шчорсаўскую бібліятэку графа А. Храптовіча. Пасля смерці яе ўладальніка разлічваў на службу ў бібліятэцы К. Тышкевіча (у Лагойску), аднак запрашэння на пасаду не атрымаў. Не маючы работы і здароўя, Я. Чачот жыў у сяброў (у вёсках Бортнікі, Вольная, Далматаўшчына) і займаўся выданнем у Вільні зборнікаў беларускага фальклору, сабранага ім. Вясной 1847 г. выехаў на лячэнне ў Друскенікі, дзе і памёр. Пахаваны ў в. Ротніца (цяпер Літва).

Першыя вядомыя літаратурныя працы Я. Чачота з’явіліся каля 1818 г. і былі звязаны з дзейнасцю філаматаў. Песні і вершы да студэнцкіх сходаў, урачыстасцей і вечарынак пісалі таксама А. Міцкевіч, Т. Зан і іншыя, але, як заўважаюць польскія біёграфы, менавіта творы Я. Чачота карысталіся найбольшай папулярнасцю. Яркія і запамінальныя, прасякнутыя сапраўднай народнасцю, яны знаёмілі з жыццём простага народа, адлюстроўвалі вольналюбівыя ідэі аўтара. Самы вялікі поспех сярод моладзі мелі вершы, напісаныя на беларускай мове, многія з якіх былі пакладзены на музыку Т. Занам і С. Манюшкам. Сярод іх – «Да пакіньце ж горла драць», «Заспяваем...», «Што старыя за вар’яты!», «Гэй, сябры, у гурт вясёлы!», «Што мы вашэці скажам» і інш. Пасля вяртання са ссылкі паэт працягваў пісаць на беларускай мове, некаторыя з вершаў былі ўключаны ў фальклорныя зборнікі 1844 і 1846 гг. Сапраўднымі літаратурнымі шэдэўрамі сталі балады, створаныя Я. Чачотам у 1818–1819 гг., сярод якіх – «Свіцязь», «Бекеш», «Узногі», «Мышанка», «Калдычэўскі шчупак», «Наваградскі замак», «Радзівіл, альбо Заснаванне Вільні» і інш. Творы напісаны на польскай мове па матывах беларускіх народных паданняў, у іх ужыта вялікая колькасць беларускіх слоў і выразаў, захаваны гістарычныя факты і падзеі. У 1996 г. быў выдадзены ў перакладзе на беларускую мову вялікі цыкл песень-балад «Спевы пра даўніх ліцвінаў да 1434 г.». Напісаныя ў 1842–1844 гг. гэтыя творы паўтара стагоддзя знаходзіліся ў архіве. У апошнія гады жыцця Я. Чачот займаўся збіраннем беларускіх народных песень, казак, загадак, прыказак і іншых жанраў фальклору. У запісах імкнуўся захаваць асаблівасці беларускіх гаворак, дакладнасць у апісанні народных звычаяў і абрадаў. Сабраныя матэрыялы ў арыгінале і перакладзе на польскую мову разам з уласнымі вершамі і слоўнікам беларускай мовы былі выдадзены ў шасці зборніках пад назвай «Сялянскія песні» (1837–1846). Ян Чачот з’яўляецца таксама аўтарам кніг «Аповесці для маладых дзяўчат» (1845), «Некаторыя заўвагі, якія асабліва датычацца стылю трэцяй песні “Анафеляс” з “Вітаўтавых баёў” П. Крашэўскага» (1846).

Матэрыял падрыхтаваны ў 2016 г.