Адметнай з’явай у жыцці Віцебшчыны другой паловы ХІХ – пачатку ХХ ст. стала даследчая і грамадская дзейнасць гісторыка і краязнаўца Аляксея Парфенавіча Сапунова.

Нарадзіўся ён у купецкай сям’і ў мястэчку Усвяты Веліжскага павета Віцебскай губерні (зараз Пскоўская вобласць, Расія). Пачатковую адукацыю атрымаў у мясцовым павятовым вучылішчы. У 1869 г. скончыў Аляксандраўскую гімназію ў Віцебску і паступіў на гісторыка-філалагічны факультэт Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта. У студэнцкія гады заняўся навуковай працай – пад кіраўніцтвам прафесара, вядомага славіста У.І. Ламанскага зрабіў пераклад з лацінскай мовы хронікі Адама Брэменскага ХІ ст.

З 1873 г. А.П. Сапуноў працаваў у Віцебску. Быў выкладчыкам гісторыі, рускай і старажытных моў у Аляксандраўскай гімназіі, служыў архіварыусам цэнтральнага архіва старажытных актаў, сакратаром губернскага статыстычнага камітэта. У гэты час пачаў цікавіцца гісторыяй, архітэктурай, літаратурай і фальклорам Віцебшчыны – працаваў з першакрыніцамі ў архівах, выяўляў і рабіў палеаграфічныя апісанні старажытных рукапісных помнікаў, ездзіў у экспедыцыі, удзельнічаў у археалагічных раскопках, вёў перапіску з аднадумцамі і інш. У выданні «Памятная книжка Витебской губернии на 1881 г.» з’явіўся першы навуковы артыкул даследчыка – «Исторические сведения о витебских замках». У наступныя гады А.П. Сапуноў вёў работу па зборы і абагульненні звестак аб насельніцтве, прамысловасці, сельскай гаспадарцы, помніках старажытнасці і г. д. Вынікам гэтай працы стала выданне кніг: «Летопись г. Витебска» (1882), «Польско-литовское и русское законодательство о евреях» (1884), «Полоцкий Софийский собор» (1888), «Двинские, или Борисовы камни» (1890), «Архив Полоцкой духовной консистории» (1898) і інш. У 1893 г. выйшла работа «Река Западная Двина: историко-географический обзор», якая зрабіла імя даследчыка вядомым за межамі радзімы, а пахвальныя водгукі на яе з’явіліся нават у геаграфічных выданнях Англіі, Германіі і Францыі. У гэты ж перыяд была створана таксама і яго асноўная навуковая і краязнаўчая праца – «Витебская старина» (т. 1, 4, 5, 1883–1888). У гэтым шматтомным зборніку дакументаў вучоны ўпершыню сабраў і сістэматызаваў усё, што яму ўдалося знайсці па гісторыі віцебска-полацкага краю са старажытных часоў да канца ХІХ ст.

У далейшым А.П. Сапуноў некалькі гадоў служыў памочнікам інспектара студэнтаў у Маскоўскім універсітэце, у 1907–1912 гг. прадстаўляў Віцебскую губерню ў Дзяржаўнай думе 3-га склікання. Ён з’яўляўся прафесарам Маскоўскага археалагічнага інстытута, членам-карэспандэнтам Маскоўскага археалагічнага таварыства, сапраўдным членам Рускага геаграфічнага таварыства, актыўна ўдзельнічаў у стварэнні Віцебскага царкоўна-археалагічнага музея і Віцебскай вучонай архіўнай камісіі. У гады савецкай улады даследчык працаваў архіварыусам Віцебскага губернскага архіўнага фонду, займаўся пошукам каштоўных дакументаў у шляхецкіх, царкоўных і валасных архівах, працягваў чытаць лекцыі ў Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археалагічнага інстытута і ў Інстытуце народнай адукацыі. Сярод публікацый апошніх гадоў «Очерк исторических судеб православия и русской народности Белоруссии вообще и пределах Полоцкой епархии в частности» (1910), «Витебский кафедральный св. Николаевский собор» (1916), «Краткая характеристика белоруса» (1922), «Витебская губерния и ее место в Белоруссии» (1923), «Кто такие белоруссы» (1924) і інш.

Навуковая і грамадская дзейнасць даследчыка працягвалася больш за 40 гадоў і была высока ацэнена сучаснікамі. У 1896 г. А.П. Сапуноў удастоены залатога Увараўскага медаля Імператарскай Санкт-Пецярбургскай акадэміі навук, у 1912 г. яму прысуджана званне ганаровага грамадзяніна г. Веліжа (цяпер Расія). У нашы дні імя краязнаўца прысвоена Віцебскай епархіяльнай публічнай бібліятэцы і адной з вуліц Віцебска.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2020 г.