26 красавіка 1986 г. на Украіне, каля г. Чарнобыля, на самай мяжы з Беларуссю, у памяшканні чацвёртага энергетычнага блока Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі (ЧАЭС) пры падрыхтоўцы яго да планавага рамонту адбыўся выбух, у выніку якога радыяцыйнае забруджванне закранула значную частку тэрыторыі Беларусі. Па маштабах радыеактыўнага выкiду i наступствах аварыю на ЧАЭС вызначаюць як буйнейшую тэхнагенную катастрофу ХХ ст. Яна шмат у чым перасягнула падобныя надзвычайныя здарэннi на АЭС ва Уiндскейле (цяпер Селафілд, Вялiкабрытанiя, 1957 г.), “Тры Майл Айленд” (ЗША, 1979 г.) i ў прамысловым комплексе “Маяк” (СССР, 1957 г.).

Аварыя стала болем, агульнай бядою, нацыянальным бедствам для Беларусі. У зону радыеактыўнага забруджвання трапіла больш за 2,7 тыс. населеных пунктаў. Значна пацярпеў аграпрамысловы комплекс: з абароту было выведзена 2,6 тыс. кв. км сельскагаспадарчых палеткаў. Лiквiдаваны 54 калгасы i саўгасы, 9 прадпрыемстваў, якiя займалiся перапрацоўкай. Жыццё мiльёнаў беларускiх сем’яў аказалася падзеленым на “да” i “пасля” гэтага страшэннага бедства. З найбольш пацярпелых раёнаў выселена 135 тыс. чалавек, поўнасцю адселена 415 населеных пунктаў, а ў 30-кіламетровай зоне каля ЧАЭС створаны Палескі радыяцыйна-экалагічны запаведнік. Аварыя падарвала здароўе беларусаў, паламала тысячы лёсаў, зрабіла людзей вымушанымі бежанцамі. Шмат жыццяў забраў і працягвае забіраць “мірны” атам.

Уздзеянне чарнобыльскай катастрофы на экалогію паставіла Беларусь перад неабходнасцю вырашэння новых, выключна складаных і буйнамаштабных праблем, якія датычыліся практычна ўсіх сфер грамадскага жыцця, многіх аспектаў навукі і вытворчасці, культуры і маралі. У 1989 г. Вярхоўны Савет БССР прызнаў усю тэрыторыю Беларусі зонай экалагічнага бедства.

Практычная работа па мiнiмiзацыi наступстваў аварыі праводзiлася ў рамках спецыяльных дзяржаўных праграм. Была прынята першая Дзяржаўная праграма пераадолення наступстваў чарнобыльскай катастрофы на 1990–1995 гг. і на перыяд да 2000 г. (саюзна-рэспубліканская). Пасля распаду Савецкага Саюза Беларусь была вымушана самастойна вырашаць увесь комплекс чарнобыльскіх праблем. Была зацверджана другая Дзяржаўная праграма па пераадоленні ў Рэспубліцы Беларусь наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС на 1993–1995 гг. і на перыяд да 2000 г. Для пераадолення негатыўных эканамічных, медыцынскіх і сацыяльна-псіхалагічных наступстваў аварыі ў 1991 г. былі прыняты законы “Аб сацыяльнай абароне грамадзян, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС” і “Аб прававым рэжыме тэрыторый, якія падвергліся радыеактыўнаму забруджванню ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС”, у 1998 г. – Закон “Аб радыяцыйнай бяспецы насельніцтва”. У 2009 г. уступіў у сілу Закон “Аб сацыяльнай абароне грамадзян, пацярпелых ад наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС і іншых радыяцыйных аварый”.

Наступствы чарнобыльскай катастрофы пастаянна застаюцца ў цэнтры ўвагі Прэзідэнта і Урада Рэспублікі Беларусь. Аб гэтым сведчыць трэцяя Дзяржаўная праграма па пераадоленні вынікаў катастрофы на ЧАЭС на 2001–2005 гг. і на перыяд да 2010 г. Асноўныя яе мэты – зніжэнне ўрону здароўю насельніцтва, якое пацярпела ад катастрофы, негатыўных сацыяльных і псіхалагічных наступстваў аварыі, сацыяльна-эканамічная і радыяцыйна-экалагічная рэабілітацыя забруджаных тэрыторый, зварот іх да нармальных умоў функцыянавання.

Чацвёртая Дзяржаўная праграма па пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС на 2006–2010 гг. вызначыла стратэгiю работы не толькi на блiжэйшы час, але i на перспектыву. Сярод асноўных яе прыярытэтаў – паэтапная рэабілітацыя забруджаных тэрыторый і аздараўленне насельніцтва, якое там пражывае. Галоўнай задачай з’яўляецца стварэнне ўмоў для паўнацэннага жыцця і вядзення гаспадарчай дзейнасці. У вынiку рэалiзацыi комплексу мерапрыемстваў адбываецца аднаўленне пацярпелых рэгiёнаў, укараняецца iнавацыйная сацыяльная палiтыка, якая спрыяе эканамiчнаму развiццю, стварэнню новых працоўных месцаў. Настаў час актыўных сумесных дзеянняў па адраджэнні і ўстойлівым развіцці “чарнобыльскiх” раёнаў – у гэтым асноўны сэнс сучаснай стратэгii пераадолення наступстваў аварыi на ЧАЭС, якая знайшла сваё адлюстраванне ў пятай Дзяржаўнай праграме па пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС на 2011–2015 гг. і на перыяд да 2020 г.

З улікам значнага павелічэння на забруджаных тэрыторыях колькасці захворванняў удасканальваецца спецыялізаваная медыцынская дапамога насельніцтву. Ва ўсёй зоне назіраецца рост сардэчна-сасудзістых, страўнікава-кішэчных хвароб, хвароб апорна-рухальнага апарату і органаў дыхання. Як вынік чарнобыльскай катастрофы разглядаецца павелічэнне захворванняў на рак шчытападобнай залозы. З мэтай медыцынскай рэабілітацыі распрацаваны Канцэпцыя арганізацыі медыцынскага забеспячэння насельніцтва, а таксама ўніфікаваныя пратаколы аказання медыцынскай дапамогі дарослым і дзецям.

Адкрыты новыя медыцынскiя ўстановы, iнстытуты, спецыялiзаваныя клiнiкi i цэнтры. У 2003 г. у Гомелi пачаў дзейнiчаць Рэспублiканскi навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай медыцыны i экалогii чалавека, якi ажыццяўляе каардынацыю ўсёй работы па спецдыспансерызацыi насельніцтва Беларусі. Штогадовае правядзенне аглядаў, лячэнне i аздараўленне дазволiлі ў пэўнай ступенi стабiлiзаваць многiя паказчыкi здароўя людзей. Ажыццяўляецца масавае санаторна-курортнае лячэнне i аздараўленне дзяцей i падлеткаў. Для паляпшэння здароўя маленькіх жыхароў забруджаных тэрыторый створаны дзіцячыя аздараўленчыя цэнтры “Ждановічы”, “Пралеска”, “Лясная паляна”, “Світанак”, “Пціч”, “Сідзельнікі”, “Жамчужына”, “Надзея” і інш.

Зараз у нашай дзяржаве налiчваецца 13,4 тыс. чалавек, якiя сталi iнвалiдамi ў вынiку аварыi на ЧАЭС. Iм, як найбольш пацярпелай катэгорыi насельнiцтва, прадастаўляецца шэраг значных сацыяльных iльгот. На забруджаных тэрыторыях паскоранымi тэмпамi праводзіцца работа па будаўнiцтве жылля, бальніц, школ, дашкольных устаноў, газіфікацыі жылых дамоў, забеспячэнні насельніцтва якаснай пітной вадой.

Для актывiзацыі сацыяльна-эканамiчнага развiцця пацярпелых рэгiёнаў шырока прымяняюцца сацыяльна-эканамiчныя праекты міжнароднага супрацоўніцтва. Вядзецца актыўнае ўзаемадзеянне з такімі міжнароднымі арганізацыямі, як МАГАТЭ, ААН, ПРААН, АБСЕ, ЮНЕСКА і інш. На 62-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН трэцяе дзесяцігоддзе пасля Чарнобыльскай катастрофы (2006–2016) абвешчана Дзесяцігоддзем рэабілітацыі і ўстойлівага развіцця пацярпелых рэгіёнаў. Каардынацыю плана дзеянняў па комплексным аднаўленні пацярпелых у выніку катастрофы на ЧАЭС тэрыторый на перыяд да 2016 г. здзяйсняе Праграма развіцця ААН (ПРААН) пры садзейнічанні партнёраў.

Сумесна з шэрагам міжнародных арганізацый Камітэт па праблемах наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь распрацаваў праграму CORE “Супрацоўнiцтва для рэабiлiтацыi ўмоў жыцця ў пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы раёнах Беларусi”, накіраваную на прыцягненне замежных і нацыянальных партнёраў да комплекснага вырашэння праблем на забруджаных радыяцыяй тэрыторыях. З 2004 г. яна ажыццяўляецца ў Брагiнскiм, Чачэрскiм, Слаўгарадскiм i Столiнскiм раёнах.

Рэалiзуюцца i прынцыпова новыя для нашай дзяржавы формы супрацоўнiцтва з мiжнароднымi арганiзацыямi. Падпiсана пагадненне з Мiжнародным банкам рэканструкцыi i развiцця ў межах сумеснага праекта Сусветнага банка i Рэспублiкi Беларусь. У праект уключаны два кiрункi – павышэнне эфектыўнасцi энергаспажывання i газiфiкацыя жылых дамоў. Ажыццяўляецца рэалiзацыя пагадненняў памiж урадамi Кiтая i Беларусi. Актыўна развіваецца супрацоўніцтва з навукоўцамі цэнтраў і інстытутаў па радыяцыйнай абароне і ядзернай бяспецы Францыі і Нарвегіі па вывучэнні ўздзеяння радыеактыўнага выпраменьвання на чалавека і памяншэння ўплыву радыяцыі на насельніцтва, якое пражывае на забруджаных тэрыторыях. У Беларусі рэалізуюцца чарнобыльскія праекты МАГАТЭ, сумесныя ініцыятывы па паляпшэнні радыеэкалагічнай сітуацыі ў пацярпелых раёнах.

Бясспрэчна, немалаважнае значэнне мае супрацоўніцтва з найбольш пацярпелымі ад наступстваў чарнобыльскай катастрофы дзяржавамі – Расiяй і Украінай. У Беларусі, Расiі і на Украіне ажыццяўляюцца нацыянальныя праграмы па пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Супрацоўніцтва Рэспублікі Беларусь з Расійскай Федэрацыяй у галіне пастчарнобыльскай рэабілітацыі вядзецца з 1998 г. У 1997 г. уступіў у сілу бестэрміновы дагавор паміж Урадам Рэспублікі Беларусь і Урадам Украіны аб сумесных дзеяннях па мінімізацыі наступстваў чарнобыльскай катастрофы.

Чарнобыльская АЭС была афіцыйна закрыта паводле рашэння Урада Украіны 15 снежня 2000 г., але нябачная вайна, якая пачалася на беларускай зямлі шмат гадоў назад, не скончыцца яшчэ вельмі доўга, таму што пацярпелыя ад чарнобыльскай катастрофы рэгіёны будуць заставацца забруджанымі не адно стагоддзе.

Нацыянальная бібліятэка Беларусі ўносіць свой пасільны ўклад у справу інфармавання насельніцтва краіны аб дакументах і матэрыялах па ўсіх аспектах чарнобыльскай катастрофы і мінімізацыі яе вынікаў. Так да 20-годдзя чарнобыльскай катастрофы былі падрыхтаваны бібліяграфічныя матэрыялы (“Новыя кнігі: па старонках беларускага друку”, 2006, № 3, дадатак; CD-ROM “Чарнобыль”, 2006). Глыбейшаму азнаямленню з чарнобыльскімі праблемамі дапаможа таксама база даных “Чарнобыль”, якая генерыруецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі з 1993 г. На аснове базы даных фарміраваліся аднайменныя навукова-дапаможныя паказальнікі: за 1991–2000 гг. – у электроннай і друкаванай формах, за 2001–2004 гг. – толькі ў электроннай форме. З 2007 г. звесткі аб дакументах па тэматыцы базы даных “Чарнобыль” адлюстроўваюцца ў базе даных “Беларусь: ад мінулага да сучаснага”.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2011 г.