Найбольш значнай асобай сярод навукоўцаў канца XIX – пачатку XX ст. быў Еўдакім Раманавіч Раманаў, які пакінуў прыкметны след у гісторыі беларускай культуры. Усё сваё жыццё ён прысвяціў збіранню і даследаванню матэрыяльнай і духоўнай спадчыны беларускага народа, на гэтай ніве працаваў нястомна і самааддана.

Нарадзіўся даследчык-энцыклапедыст у мястэчку Нова-Беліца Гомельскага павета Магілёўскай губерні (цяпер у межах Гомеля) у беднай мяшчанскай сям’і. У 1867–1870 гг. вучыўся ў Гомельскай прагімназіі. У 1872 г. здаў экстэрнам экзамены на званне настаўніка народнай школы і быў накіраваны на працу ў Герасімаўскае народнае вучылішча Аршанскага павета Магілёўскай губерні. На працягу 14 гадоў выкладаў у розных навучальных установах. З 1886 да 1906 г. быў інспектарам народных вучылішчаў у Віцебскай, Гродзенскай і Магілёўскай губернях. З 1906 па 1916 г. жыў і працаваў у Вільні. Як член Часовай камісіі займаўся ўладкаваннем спраў Віленскай публічнай бібліятэкі і музея, адначасова (з 1910 г.) загадваў секцыяй этнаграфіі і археалогіі Паўночна-Заходняга аддзялення Рускага геаграфічнага таварыства. У кастрычніку 1917 г. пераехаў у Стаўрапаль, дзе і правёў апошнія гады свайго жыцця.

Еўдакім Раманаў плённа спалучаў педагагічную, этнаграфічную і навуковую дзейнасць. Частыя пераводы з аднаго месца працы на другое дапамагалі яму глыбока знаёміцца з мовай, матэрыяльнай і духоўнай культурай беларускага насельніцтва з розных мясцовасцей. У збіральніцкай і даследчай дзейнасці важнае месца займала мовазнаўчая тэматыка, з якой Е. Р. Раманаў пачаў свой навуковы шлях. На жаль, не ўсе сабраныя ім матэрыялы і завершаныя мовазнаўчыя даследаванні былі апублікаваны, не ўсе нават захаваліся ў рукапісах. Аднак і тыя, што дайшлі да нас, даюць падставы гаварыць пра Е. Р. Раманава як пра здольнага лінгвіста з даволі шырокім колам навуковых інтарэсаў. Займаючыся вывучэннем гісторыі, літаратуры і мовы, ён пераканаўся ў тым, што руская грамадскасць у той час дрэнна ведала Беларусь, яе народ, культуру. Гэта прымусіла заняцца збіраннем твораў вусна-паэтычнай творчасці і даследаваннем культуры і побыту свайго народа. У 1877 г. Е. Р. Раманаў паведаміў Расійскай акадэміі навук аб тым, што ім сабрана 2000 беларускіх слоў і з гэтага матэрыялу складзены “Опыт белорусского словаря”, а ў якасці ўводзін да яго – “Краткая белорусская грамматика”. Аддзяленне рускай мовы і славеснасці акадэміі навук прапанавала даследчыку аформіць свой слоўнік як дапаўненне да “Словаря белорусского наречия” І. І. Насовіча, з мэтай пазбегнуць паўтарэнняў. На працягу наступных пяці гадоў Е. Р. Раманаў збіраў не зафіксаваныя І. І. Насовічам словы на тэрыторыі Магілёўшчыны і ў іншых месцах Беларусі, лексікаграфічна апрацоўваў іх, але работа над слоўнікам была спынена. Набыты вопыт працы са словам, знаёмства з навуковай літаратурай, работа ў школе натхнілі даследчыка на стварэнне навучальнага дапаможніка па рускай мове “Учебник русской грамматики. Этимология”, што выйшаў у Вільні ў 1881 г. Сведчаннем удалай падачы матэрыялу, зразумелага і даступнага тлумачэння многіх няпростых пытанняў рускай мовы стаў факт перавыдання падручніка ў 1885 г. у Маскве (3-е выданне, Гродна, 1895; 4-е выданне, Магілёў, 1904). Справай усяго жыцця Е. Р. Раманава стала фальклорна-этнаграфічная праца “Белорусский сборник”, якая з’яўляецца своеасаблівай энцыклапедыяй побыту і культуры беларусаў дарэвалюцыйнага часу. Аўтар меркаваў выдаць матэрыялы ў 15 кнігах. Аднак пры жыцці выйшла 9 тамоў (1886–1912), 10-ты том выпусціў Інбелкульт (1928), падрыхтаваныя 11–14-ты тамы загінулі ў Вялікую Айчынную вайну, лёс 15-га невядомы.

Адным з першых у славістыцы Е. Р. Раманаў асаблівае значэнне надаў тапаніміцы як крыніцы звестак пра першапачатковае рассяленне плямёнаў, іх пазнейшыя тэрытарыяльныя перамяшчэнні, складванні народнасцей. Вучоны дэталёва займаўся даследаваннямі адначасова па Віцебскай і Магілёўскай губернях. Большасць сабраных матэрыялаў потым загінула, захаваліся толькі тыя, што адносяцца да Веліжскага павета Віцебскай губерні. Значнай працай з’яўляюцца “Материалы по исторической топографии Витебской губернии. Уезд Велижский” (1898), навуковыя вывады ў якой зроблены на аснове асабістых даследаванняў. За гэтую і іншыя навуковыя работы 1898–1901 гг. Расійская акадэмія навук прысудзіла Е. Р. Раманаву прэмію імя П. М. Бацюшкава. Даследчыя матэрыялы прыкметна паўплывалі на разгортванне краязнаўчай працы ў Беларусі, стварэнне ў далейшым раённых і гарадскіх таварыстваў па вывучэнні побыту, геаграфіі, мясцовых промыслаў і інш. Дадзеная Е. Р. Раманавым класіфікацыя тапанімічных і мікратапанімічных аб’ектаў з улікам прыкмет, на аснове якіх яны ўзніклі, не страціла сваёй каштоўнасці і сёння.

Плённай была рэдактарская дзейнасць даследчыка. На працягу шасці гадоў (1897–1903) ён узначальваў неафіцыйную частку “Могилевских губернских ведомостей”. У гэты перыяд апублікавана каля 100 розных прац. Пад рэдакцыяй Е. Р. Раманава выйшлі “Могилевская старина” (вып. 1–3, Могилев, 1900–1903), “Материалы по этнографии Гродненской губернии” (вып. 1–2, Вильна, 1911–1912), “Первоисточники для истории Могилевского края” (вып. 1, Одесса, 1916).

Вучонаму належыць ганаровае месца ў гісторыі станаўлення беларускай археалогіі. У 1886–1894 гг. даследчык займаўся археалагічнымі раскопкамі на тэрыторыі Магілёўскай і Віцебскай губерняў як самастойна, так і па даручэнні і на сродкі Маскоўскага археалагічнага таварыства і Археалагічнай камісіі. Археалагічныя і этнаграфічныя калекцыі Е. Р. Раманава ўзбагацілі многія айчынныя і замежныя музеі. Даследчык склаў археалагічныя карты Магілёўскай, Віцебскай і Гродзенскай губерняў, сабраў звесткі пра 1000 гарадзішчаў Беларусі, выявіў шмат стаянак першабытнага чалавека, удзельнічаў у рабоце 9-га археалагічнага з’езда ў Вільні (1893), звяртаў увагу вучоных на вывучэнне геаграфічных назваў, выступаў у абарону помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Каля в. Высокі Гарадзец Талачынскага раёна адкрыў помнік эпіграфікі (старажытных надпісаў) XII ст. – Барысаў камень. Займаўся раскопкамі курганоў і могільнікаў X–XII стст. Найбольш важныя археалагічныя артыкулы апублікаваны ў “Записках Северо-Западного отдела Императорского Русского географического общества”. Па ініцыятыве Е. Р. Раманава і пры яго актыўным удзеле былі заснаваны Віцебскі, Магілёўскі і Віленскі этнаграфічныя музеі (куды даследчык перадаў шмат уласных знаходак), неаднаразова наладжваліся археалагічныя і этнаграфічныя выстаўкі.

Вялікая заслуга вучонага ў выданні пісьмовых крыніц. Яго намаганнямі ў 1900 г. быў выпушчаны зборнік “Тарас на Парнасе и другие стихотворения” (дапоўненае выданне выйшла ў 1902 г.), апублікавана ў 1901 г. са скарачэннямі праца А. Меера “Описание Кричевского графства 1786 г.” і інш. Папулярызаваў беларускую літаратуру, асабліва творы В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча.

За вялікі ўклад у развіццё навукі Е. Р. Раманаў быў выбраны правадзейным членам Рускага геаграфічнага таварыства (1886), Маскоўскага таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі (1888), Маскоўскага археалагічнага таварыства (1890, член-карэспандэнт з 1886 г.). Вучоны ўзнагароджаны некалькімі імяннымі прэміямі Расійскай акадэміі навук. Яго дзейнасць адзначана залатым і вялікім сярэбраным медалямі, дыпломамі навуковых таварыстваў.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2015 г.