Канфесіянальная гісторыя Беларусі складаная і шматгранная. З Х ст. на этнічна-беларускіх землях пачало распаўсюджвацца грэка-праваслаўнае хрысціянства, якое заставалася традыцыйнай рэлігіяй асноўнай масы насельніцтва на працягу некалькіх стагоддзяў. Час пранікнення каталіцтва на тэрыторыю Беларусі звычайна датуюць 1385 г. (Крэўская унія). Адносіны паміж гэтымі дзвюма хрысціянскімі канфесіямі залежалі ад палітычных абставін у той ці іншы час, адлюстроўвалі супрацьстаянне Усходу і Захаду, іх мэты на беларускіх землях. У выніку Брэсцкай уніі 1596 г. праваслаўная царква на Беларусі і Украіне арганізацыйна аб'ядналася з каталіцкай царквой на ўмовах падпарадкавання рымскаму папе і прыняцця каталіцкай дагматыкі пры захаванні праваслаўнай абраднасці. Так узнікла ўніяцкая царква, якая захавала свае структуры – усе праваслаўныя епархіі, што ахоплівалі беларускія землі (Пінска-Тураўская, Полацкая, Смаленская і Уладзіміра-Берасцейская), сталі ўніяцкімі. Кіраўнікі новаўтворанай царквы захавалі тытул мітрапалітаў кіеўскіх з кафедрай у Навагрудку, Вільні, часам у Варшаве (з ХVIII ст.). Пераход тэрыторыі Беларусі ў выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795), дзе пануючым веравызнаннем было каталіцтва, да Расіі, у якой дамінавала праваслаўе, абвастрыў міжканфесіянальныя адносіны, што прывяло да ліквідацыі ўніяцкай царквы. 24 лютага 1839 г. у Полацкім Сафійскім кафедральным саборы ў прысутнасці вышэйшага ўніяцкага духавенства было прынята рашэнне аб далучэнні яе да праваслаўнай царквы.

Першыя тэндэнцыі збліжэння ўніятаў з праваслаўнымі выявіліся ў час дзейнасці полацкага архіепіскапа І. Лісоўскага. Ён быў незадаволены высокім становішчам базыльян, якія займалі епіскапскія кафедры і праводзілі лацінізацыю абраднасці ў царкве. Архіепіскап склаў служэбнік на царкоўна-славянскай мове, адмяніў інстытут царкоўных старастаў (імі часта былі памешчыкі-католікі) і інш. Павышэнню ролі белага духавенства насуперак базыльянам спрыяла і актывізацыя дзейнасці капітулаў Брэсцкай і Віленскай уніяцкіх епархій у 1810–1820-я гг. Палітыка царскіх улад да ўніяцкай царквы пры Кацярыне ІІ, Паўле І, Аляксандру І была непаслядоўнай: ад масавага пераводу ў праваслаўе (да 3 млн. чалавек) пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай да падтрымкі ўніяцкага духавенства, каб мець у ім сацыяльную апору. У 1820-я гг. пры Мікалаю І беларусы і ўкраінцы заходніх губерняў былі абвешчаны часткай рускага народа, што выклікала пытанне аб іх рэлігійнай уніфікацыі. Шэраг уніяцкіх іерархаў жадалі далучыцца да праваслаўя. Ініцыятарам выступіў асэсар 2-га (уніяцкага) дэпартамента Рымска-каталіцкай калегіі І. Сямашка (з 1829 г. епіскап). У 1827 г. ён падаў Мікалаю І дакладную запіску з прапановамі аб скасаванні ўніяцкай царквы і пераводзе яе ў праваслаўе. У канцы 1820-х – 1830-я гг. з дапамогай дзяржаўных улад быў ажыццёўлены шэраг мер па збліжэнні грэка-каталіцкай царквы з праваслаўнай: уніятам забаранілі пераходзіць у лацінскі абрад (каталіцтва); замест 4-х уніяцкіх епархій былі пакінуты 2 – Полацкая (Беларуская) і Віленская (Літоўская); прымаліся захады па павышэнні адукацыйнага ўзроўню белага духавенства, найбольш схільнага да праваслаўя; закрываліся манастыры і школы базыльян; пашыраліся служэбнікі маскоўскага друку; ва ўніяцкіх храмах інтэр'еры мяняліся паводле праваслаўных узораў, у епіскапы былі пасвячоны паплечнікі І. Сямашкі – В. Лужынскі і А. Зубко. У 1837 г. Грэка-уніяцкая калегія была падначалена Святому Сіноду Рускай Праваслаўнай Царквы. Смерць у 1838 г. апошніх праціўнікаў аб’яднання мітрапаліта І. Булгака і пінскага вікарнага епіскапа І. Жарскага зняла перашкоды для скасавання Брэсцкай уніі 1596 г. Каб аформіць гэта аб'яднанне 24 лютага 1839 г. у Полацку быў скліканы сабор з удзелам 3 епіскапаў (І. Сямашка, В. Лужынскі і А. Зубко) і 21 прадстаўніка іншых вышэйшых духоўных званняў. Сабор прыняў Акт з 2 пунктаў: у 1-м абвяшчалася адзінства з праваслаўнай царквой, у 2-м змяшчалася просьба да Мікалая І садзейнічаць хутчэйшаму далучэнню ўніятаў да праваслаўя. Да саборнага Акта прыкладаліся абавязацельствы 1305 святароў і манахаў. Пасля прыняцця дакумента іх колькасць павялічылася да 1607 чалавек. Паводле распараджэння Мікалая І 6 красавіка 1839 г. была прынята пастанова Святога Сінода аб далучэнні ўніятаў да праваслаўя. Найбольш цяжка скасоўвалася ўніяцтва на тэрыторыі паўночнай Беларусі, дзе лацінізацыя грэка-каталіцкай царквы была найбольш глыбокая. Частка ўніятаў перайшла там ў рыма-католікі. У 1875 г. уніяцкая царква ў Царстве Польскім (у Люблінскай, Сувалкаўскай і Сядлецкай губернях) была далучана да праваслаўя.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2019 г.