Дзяржаўны літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа быў заснаваны паводле пастановы ЦК КПБ і Савета Міністраў БССР ад 16 жніўня 1956 г. як Літаратурны музей Якуба Коласа і адкрыты для наведвання 4 снежня 1959 г. У 1997 г. атрымаў сучасную назву. Размешчаны ў будынку, дзе больш за 11 гадоў жыў з сям’ёй і працаваў народны паэт Беларусі. Музей захоўвае матэрыялы, звязаныя з жыццём, творчасцю і грамадскай дзейнасцю Я. Коласа. Стваральнікам і першым дырэктарам установы быў сын пісьменніка Д.К. Міцкевіч, які больш за 20 гадоў узначальваў яе. Дзякуючы яго намаганням былі ўзноўлены і музеефікаваны мемарыяльныя сядзібы, сабраны багаты фонд. Работа па зборы экспанатаў у музеі вядзецца з 4 красавіка 1957 г. Асноўны фонд налічвае 31 222 адзінкі захоўвання, навукова-дапаможны – 4166 адзінак. Асабісты архіў пісьменніка складае каля 7000 адзінак матэрыялаў, абмежаваных часовымі рамкамі з 1941 па 1956 г. Гэта тэксты і стэнаграмы выступленняў, дакладаў пісьменніка, лісты да родных і знаёмых, рускіх і беларускіх пісьменнікаў П. Броўкі, П. Глебкі, М. Лынькова, К. Крапівы, М. Лужаніна, Я. Мазалькова, С. Гарадзецкага і іншых, а таксама матэрыялы, перададзеныя ў музей роднымі Я. Коласа, – рукапісныя і машынапісныя копіі разнастайных твораў, лісты, тэлеграмы ад розных асоб, запрашальныя білеты, выразкі з газет і часопісаў, сабраныя пісьменнікам для працы. Калекцыя «Рукапісы» налічвае больш за 2500 адзінак. Сярод самых цікавых і каштоўных матэрыялаў вылучаюцца цыкл дарэвалюцыйных вершаў Я. Коласа, яго белетрыстыка, некаторыя празаічныя творы (раман «На ростанях»), фальклорныя сшыткі з запісамі казак, легенд, паданняў, замоў, народных песень, якія паэт зрабіў у перыяд вучобы ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі і ў гады настаўніцкай працы на Палессі ў 1899–1904 гг., рукапісы паэм «Сымон-музыка», «Рыбакова хата», «Суд у лесе» і інш. Калекцыя «Кінафотадакументы» налічвае 4196 адзінак. Сюды ўвайшлі фотадакументы самога Я. Коласа, родных, сяброў, мясцін, звязаных з жыццём і творчасцю, арыгінальныя фотаздымкі з дарчымі подпісамі, а таксама магнітафонныя стужкі з запісам яго голасу і кінастужкі дакументальных фільмаў аб жыцці пісьменніка. Фонд «Выяўленчае мастацтва» налічвае 1348 адзінак. Большую яго частку складаюць 817 графічных работ і 91 жывапісная, 11 скульптурных партрэтаў і 138 прадметаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Сюды ўвайшлі партрэты Я. Коласа мастакоў В. Волкава, Н. Гусева і іншых; партрэты родных Я. Коласа; работы з выявамі мясцін, звязаных з паэтам; ілюстрацыі да яго твораў мастакоў Г. Паплаўскага, А. Лапіцкага, А. Лось, У. Савіча і інш. Калекцыя «Друкаваныя выданні» налічвае 16 751 адзінку захоўвання. Сярод найбольш каштоўных экспанатаў першыя і амаль усе прыжыццёвыя выданні твораў Я. Коласа на беларускай і рускай мовах, адзінае ўцалелае з усяго тыражу 4-е выданне паэмы «Новая зямля» 1941 г.; газеты «Наша ніва», «Наша доля» – 1906, 1908, 1913 гг., газеты ваенных гадоў; часопісы 1920–40-х гг.: «Вольны сцяг», «Маладая Беларусь», «Маладняк», «Полымя», «Саха», «Крывіч», «Калоссе», «Славяне»; кнігі Я. Карскага, П. Растаргуева, П. Шэйна, Б. Тарашкевіча, М. Гарэцкага, І. Замоціна, У. Чаржынскага і інш. Асобнай калекцыяй прадстаўлены ўзнагароды Я. Коласа – ордэны, медалі, значкі (69 адзінак). Фонд прадметна-рэчавых помнікаў налічвае 864 адзінкі. Гэта мэбля і прадметы інтэр’ера мемарыяльных пакояў дома паэта, якія экспануюцца ў музеі і яго філіялах, 68 з іх – прадметы адзення пісьменніка і яго асабістыя рэчы. У калекцыі «Акружэнне паэта» сабраны матэрыялы (лісты, кнігі, дакументы) аб асобах, якія ведалі паэта непасрэдна.

Музей – двухпавярховы дом і прылягаючы да яго сад – размешчаны на тэрыторыі плошчай 0,4 га. Агульная плошча экспазіцыі складае 319 кв. м. Музей мае 11 экспазіцыйных залаў і складаецца з літаратурнай і мемарыяльнай частак, што размешчаны на двух паверхах. Матэрыялы 1-га паверха расказваюць пра жыццёвы і творчы шлях паэта, яго нараджэнне, станаўленне, росквіт і сусветнае прызнанне. Экспазіцыя не прытрымліваецца храналогіі, яе асноўная задача – паказаць свет пісьменніка і чалавека. Стыль і падача матэрыялу выклікае адчуванне дынамічнасці. Дзверы, вешалкі, люстэркі, спалучэнне шкла з мемарыяльнымі сценамі, эркер, аздоблены выявамі, даюць магчымасць адчуць цудоўнае святло коласаўскай паэзіі. Сувязным звяном паміж літаратурнай і мемарыяльнай часткамі экспазіцыі стала лесвіца ў доме (яна вядзе ў прыватныя пакоі пісьменніка), дзе прадстаўлены шэраг фотаздымкаў вядомых беларускіх і замежных дзеячаў навукі, культуры, літаратуры, палітыкі, якія гасцілі ў свой час у доме. На 2-м паверсе можна пазнаёміцца з бытам песняра апошніх гадоў жыцця. У мемарыяльнай частцы ўзноўлены прыжыццёвы інтэр’ер дома сярэдзіны 1950-х гг. (вялікая гасціная, дзе збіраліся госці і родныя, сталовая з мэбляй чырвонага дрэва і ўзорамі сталовых сервізаў, рабочы кабінет ранняга перыяду з пісьмовым сталом і рэдкімі кнігамі ХІХ ст.). З усходняга боку дома на ўзроўні 2-га паверха ёсць адкрытая тэраса, якая ў цёплую пару года даступна для наведвальнікаў і з’яўляецца выдатнай пляцоўкай для агляду тэрыторыі і сядзібных пабудоў, вакол якой растуць дрэвы, пасаджаныя песняром. Сядзібны ландшафт з’яўляецца часткай агульнай экспазіцыі.

За доўгія гады існавання музей стаў нацыянальным культурным цэнтрам. Тут праводзяцца тэматычныя экскурсіі і лекцыйныя заняткі (у тым ліку выязныя), тэатралізаваныя прадстаўленні па матывах беларускіх народных казак (у апрацоўцы Я. Коласа), музейныя майстар-класы і заняткі, адукацыйныя праекты, мультымедыйны комплекс «Чалавек. Асоба. Час», пешаходная экскурсія «Мясцінамі Коласа ў Мінску», інтэрактыўныя праграмы для сямейных наведванняў, квесты і інш. Рыхтуюцца і выдаюцца зборнікі матэрыялаў навуковых канферэнцый, альбомы, буклеты, мультымедыйныя дыскі. Музей мае філіял і заказнік на радзіме пісьменніка ў Стаўбцоўскім раёне.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2019 г.