“Залатым векам” Беларусі называюць даследчыкі эпоху Вялікага княства Літоўскага. Высокая культура, адукаванасць, пачуццё ўласнай годнасці, інтэлект сталі адметнымі рысамі асаблівых прадстаўніц гэтага часу, адной з якіх з’яўляецца беларуская Мельпамена, першая ў ВКЛ жанчына-драматург – нясвіжская княгіня Уршуля Францішка Радзівіл. Дзейнасць гэтай неардынарнай жанчыны яшчэ па-сапраўднаму не ацэнена, не ўсвядомлена, хаця яе спадчына – вялікая, разнапланавая, цудоўная – сапраўдны гонар беларускай і польскай літаратур.

Францішка Уршуля паходзіла з вядомага княжацкага роду Карыбутаў-Вішнявецкіх. Нарадзілася яна ў Чартарыйску (цяпер Валынская вобласць Украіны). З дзіцячых гадоў дзяўчынка вызначалася дапытлівасцю і начытанасцю. Яна атрымала бліскучую хатнюю адукацыю: добра ведала сусветную літаратуру, замежныя мовы, пісала вершы. Князёўна Вішнявецкая даволі позна па паняццях таго часу (у дваццаць год) выйшла замуж. Але гэта было палкае каханне, якое ўспыхнула з першага погляду і не згасла да апошніх дзён. Яе муж – князь Міхал Казімір Радзівіл па мянушцы Рыбанька, дзяржаўны дзеяч ВКЛ, мецэнат – не вызначаўся ні асаблівым талентам, ні ўдзелам у вялікіх падзеях. Аднак ён меў надзвычайную “фартуну”, як тады называлі маёмасць, і быў найбагацейшым магнатам не толькі ВКЛ, але і Рэчы Паспалітай. Лёс зрабіў Рыбаньку галавою ўсяго магутнага клана Радзівілаў, жыццё якіх у Нясвіжскім замку немагчыма ўявіць без свят, банкетаў, паляванняў, маляўнічых шэсцяў, вайсковых парадаў, гульняў. З ініцыятывы Францішкі Уршулі да іх далучыўся і тэатр – забава каралеўскага гатунку, бо ў сталічнай Варшаве завадатарамі тэатральных імпрэз на той час заставаліся выключна каралі Аўгуст II і Аўгуст III. Пачалі ім цікавіцца і магнаты Рэчы Паспалітай і Вялікага княства Літоўскага.

Захапленне Міхала Казіміра і Францішкі Уршулі тэатрам пачалося ў 1740 г., калі іншаземнай трупай у Нясвіжскім замку быў пастаўлены першы спектакль па п’есе “Прыклад справядлівасці”. Потым пастаноўкі наладжваліся сваімі сіламі. Спачатку паказвалі камедыі Мальера, “Заіру” Вальтэра, п’есы іншых еўрапейскіх аўтараў. Найбольш поўным жыццём радзівілаўскі тэатр пачаў жыць пасля 1746 г., калі яго ўзначаліла Францішка Уршуля. Да гэтага часу адносяцца і яе першыя драматургічныя творы. Амаль штогод з-пад пяра княгіні з’яўлялася па некалькі новых п’ес. Яны мелі павучальны сэнс. У адных Францішка Уршуля гаварыла аб неабходнасці адукацыі, у другіх – асуджала няверных мужоў ці захаплялася жаночай дабрачыннасцю, шчырасцю. Аднак дамінуючай тэмай яе драматургіі было каханне. Аб гэтым сведчаць нават красамоўныя назвы п’ес: “Каханне – зацікаўлены суддзя”, “Каханне – дасканалы майстар”, “Дасціпнае каханне” і інш. Творчая спадчына княгіні Радзівіл з’яўляецца каштоўным гісторыка-літаратурным дакументам. Яна складаецца з шаснаццаці трагедый і камедый. Пісьменніца нават спрабавала свае магчымасці ў напісанні оперных лібрэта. Усе творы Францішкі Уршулі былі надрукаваны пасля яе смерці (памерла 23.05.1753 г.) восенню 1754 г. асобнай кнігай. Гэтае выданне аздоблена гравюрамі з медзі работы львоўскага мастака М.Жукоўскага. Існуе некалькі экзэмпляраў кнігі, надрукаваных без даты, на добрай паперы, з адрозненнем як у тытульных лістах, так і ў тэксце. Экзэмпляр, што знаходзіцца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, хутчэй з’яўляецца паўторным выданнем.

Францішка Уршуля Радзівіл зрабіла так шмат і пакінула пасля сябе столькі ідэй, што іх хапіла б яшчэ на дзесяць жыццяў. Яе розум і пяро маглі б тварыць і тварыць, але ў 48 год яна нечакана памерла. Пасля смерці Міхала Казіміра Рыбанькі ў 1762 г. п’есы яго жонкі сталі тэатральнай рэліквіяй і выклікалі цікавасць толькі ў вузкім коле радзівілаўскага асяроддзя. А пасля стварэння прыдворнага тэатра пра іх забылі. Чарговы ўздым нясвіжскага тэатра пачаўся з 1777 г., калі з эміграцыі вярнуўся Кароль Станіслаў Радзівіл, сын Францішкі Уршулі і Рыбанькі. Пры ім дзве старажытныя музы грэчаскай міфалогіі Талія і Мельпамена, якія апякуюць камедыю і трагедыю, зноў завіталі ў Нясвіж і працягвалі жыць у гэтым горадзе, які, дзякуючы Францішцы Уршуле Радзівіл, стаў калыскай беларускага прафесіянальнага тэатра.

Доўгі час імя “Нясвіжскай Сапфо” – так называлі княгіню літаратурныя крытыкі – было невядома шырокаму чытачу. Між тым шматгранная творчасць Францішкі Уршулі з’яўляецца вельмі прыкметнай і цікавай старонкай у літаратуры Беларусі XVIII ст. Княгіня Радзівіл стаяла ля вытокаў беларускага прыгожага пісьменства. Яна настойліва шукала ў ім свае сцежкі-дарожкі, ішла часам навобмацак і не заўсёды знаходзіла тое, што хацелася б. Але чытачам цікавыя і гэтыя пошукі. Без яе творчасці немагчыма ўявіць праўдзівую панараму шматмоўнай літаратуры Беларусі. Сёння літаратурная спадчына Францішкі Уршулі Радзівіл вяртаецца да айчыннага чытача. У 2003 г. у свет выйшла цэлая кніга выбраных твораў княгіні. За два з паловай стагоддзі істотна змяніліся звычаі і норавы нашага грамадства, але маральна-дыдактычныя вершы Францішкі Уршулі Радзівіл зусім не страцілі сваёй актуальнасці.