Ліда – адзін са старажытных гарадоў Беларусі – знаходзіцца ў цэнтры Гродзенскай вобласці. З самага пачатку існавання з ёй звязаны розныя гістарычныя і палітычныя падзеі. Размешчаны горад на р. Лідзея, за 112 км на паўночны ўсход ад Гродна. З’яўляецца вузлом чыгуначных ліній і аўтамабільных дарог на Гродна, Вільнюс, Маладзечна, Баранавічы. Лічыцца, што назвы рацэ і гораду далі плямёны балтаў, якія насялялі гэтыя мясціны амаль тысячу гадоў таму назад. У тыя старадаўнія часы гэта была зямля, пакрытая дрымучымі лясамі, акружаная непраходнымі балотамі і забалочанымі рэкамі. Паселішча атрымала назву Ліда ад балцкага Lуdimas – высечка, раскарчаваная дзялянка, рака стала называцца Лідзейкай ад слова Lydeka, што ў перакладзе на беларускую мову азначае шчупак. Ліда на Лідзейцы – «высечка на Шчупаковай рацэ». Наконт дакладнай даты заснавання Ліды няма адзінага меркавання. У Гамбургскай энцыклапедыі сцвярджаецца, што горад узнік у канцы XII ст., а дакладней у 1180 г. У пісьмовых крыніцах Ліда ўпершыню ўпамінаецца паміж 1323 і 1328 гг. Беларускія гісторыкі, правёўшы шматлікія даследаванні, прыйшлі да высновы, што годам узнікнення належыць лічыць 1380 г. Развіццю горада паспрыяла будаўніцтва ў гэты перыяд мураванай крэпасці па загадзе вялікага князя літоўскага Гедыміна. Праз пяць гадоў на насыпным пясчаным узгорку ў сутоках рэк Лідзея і Каменка вырасла моцнае збудаванне з валуноў, цэглы і вапны. Яно ўваходзіла ў лінію абароны супраць крыжакоў Навагрудак – Крэва – Меднікі – Трокі. З ХІV ст. Ліда ўваходзіла ў ВКЛ. Вялікі князь Гедымін падараваў горад сыну Кейстуту, той у 1346 г. – брату Альгерду, які перадаў у 1370-х гг. горад у карыстанне свайму васалу Вайдыле. З 1381 г. Ліда – уладанне вялікага князя Ягайлы, з 1392 г. – вялікага князя Вітаўта. З канца ХІV і да пачатку ХVІ ст. Ліда – велікакняжацкі горад, бліжэйшы да Вільні населены пункт на шляху з Польшчы. Горад стаў месцам важных сустрэч, перагавораў і ўрачыстасцей. У сувязі з гэтым ён служыў месцам прыпынку вялікага князя літоўскага і караля польскага Ягайлы ў яго частых паездках. Летам 1387 г. у Лідзе адбылася прысяга полацкага князя Скіргайлы як намесніка ВКЛ. У 1387 і 1389 гг. былі выдадзены дзяржаўныя граматы, звязаныя з хрышчэннем Літвы. У 1421 г. праходзілі ўрачыстыя мерапрыемсты ў сувязі са шлюбам вялікага князя літоўскага і караля польскага Ягайлы і князёўны Соф’і Гальшанскай. У ліпені 1506 г. падпісаў перадсмяротнае завяшчанне кароль польскі і вялікі князь літоўскі Аляксандр у прысутнасці літоўскіх магнатаў, сваёй жонкі Алены Іванаўны – дачкі вялікага маскоўскага князя Івана ІІІ. Стратэгічнае становішча Ліды ставіла горад пад пагрозу. З 1384 г. ён неаднаразова падвяргаўся нападам крыжакоў, у 1406 г. – смаленскага князя Юрыя Святаславіча. У 1396–1398 гг. у Лідзе жыў беглы татарскі хан Тахтамыш. Адсюль на Грунвальдскую бітву (1410) адпраўлялася лідская харугва, на Клецкую бітву (1506) – народнае апалчэнне.

У XV–XVI стст. горад быў цэнтрам рамяства і гандлю, звязаны з Вільняй, Навагрудкам, Мінскам, Полацкам. З 1568 г. стаў цэнтрам Лідскага павета Віленскага ваяводства ВКЛ. У 1590 г. атрымаў права на самакіраванне паводле Магдэбургскага права, меў свой герб. У гэты час горад складаўся з рыначнай плошчы і 4 вуліц (Замкавая, Віленская, Каменская, Крывая), да яго прымыкала прадмесце Зарэчча і налічвалася да 5 тыс. жыхароў. У пачатку ХVІІ ст. з’явіліся дзве праваслаўныя царквы, парафіяльны касцёл, кальвінскі збор, сінагога. У ХVІІ–ХVІІІ стст. Рэч Паспалітая, у склад якой уваходзіў і Лідскі павет, амаль увесь час знаходзілася ў стане вайны спачатку з Расіяй (1654–1667), потым са Швецыяй (1700–1721). У выніку войнаў, феадальнай анархіі горад прыйшоў у заняпад. Голад і эпідэміі ў 1657–1658 гг. і 1661–1662 гг. скарацілі насельніцтва на чвэрць. Асобым указам у 1676 г. ён быў вызвалены на 4 гады ад падаткаў, Лідзе назаўсёды было пакінута Магдэбургскае права. Паводле інвентара 1680 г., горад складаўся з замка (велікакняжацкай уласнасці, тут размяшчаўся склад зброі, замак служыў месцам збору павятовых сеймікаў, турмой), замкавага двара (фальварка) з вінакурнямі і млыном і ўласна горада, які размяшчаўся на поўнач ад замка. Дзейнічалі каля 10 вінакурняў, 19 мядовых, піўных і гарэлачных корчмаў, працавалі гарбары, кавалі, рэзчыкі па дрэве, адбываліся кірмашы і таргі. Мяшчане мелі надзелы зямлі, за якія плацілі ў даход замкавага двара. Існавалі прыватныя кварталы (Куроўскіх, Калесінскіх і інш.), якія даваліся ў арэнду яўрэям на правах чыншу. У 1756 г. з мястэчка Воранава быў пераведзены піярскі калегіум. Праз некалькі гадоў для яго ўзведзены двухпавярховы мураваны будынак. У 1783 г. у трох класах тут вучыліся 90 чалавек. Тэрмін навучання складаў шэсць гадоў, давалася класічная гімназічная адукацыя. Пры калегіуме былі два пансіёны для дзяцей збяднелай шляхты. У другой палове XVIII ст. насельніцтва складала каля 1,5 тыс. жыхароў. На рыначнай плошчы ўзвышалася ратуша, дзейнічалі піярскі і кармеліцкі манастыры, Крыжаўзвіжанскі касцёл. У канцы XVIII ст. горад уключаў пяць вуліц (Віленская, Палацавая, Замкавая, Крывая, Каменская), каля 250 жылых будынкаў, замак, касцёл і манастыр кармелітаў, піярскі манастыр, фарны касцёл, уніяцкую і праваслаўную прыходскую цэрквы са шпіталямі (багадзельнямі), ратушай, земскай канцылярыяй. Дзейнічалі млын, корчмы, яўрэйская школа.

Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай Ліда ў 1795 г. увайшла ў склад Расійскай імперыі. Горад стаў павятовым цэнтрам Слонімскай губерні. З 1797 г. Ліда была ў складзе Літоўскай, з 1801 г. – Гродзенскай губерняў. Вялікія страты гораду і насельніцтву прынесла французская акупацыя ў вайну 1812 г. Больш за ўсіх пацярпелі земляробы і мяшчане: паборы і рэкруцтва разбурылі гаспадаркі, было вывезена шмат рухомай маёмасці. У 1841 г. у Лідзе налічвалася 282 дамы (7 мураваных), 3440 жыхароў, 3 гарбарні, 27 гандлёвых лавак. У 1842 г. горад увайшоў у склад Віленскай губерні. Паводле плана 1842 г., ён размяшчаўся ўздоўж дарогі на Вільню. У 1862 г. пражывала 4087 жыхароў, дзейнічалі 3 гарбарні, 2 майстэрні па вырабе свечак, шпіталь, вучылішча, было 189 рамеснікаў. У 1863 і 1873 гг. пабудаваны 2 піўзаводы. У 1870–80-я гг. узведзены гарбарныя прадпрыемствы, тытунёвая фабрыка, крухмальны завод. З пракладкай чыгункі Вільня – Лунінец (1884) і Маладзечна – Масты (1907) пачалося інтэнсіўнае развіццё прамысловасці Ліды. Дзейнічалі чыгуналіцейны, лесапільны, два цагляныя заводы і інш. У 1904 г. налічвалася 25 вуліц, каля 1 тыс. жылых будынкаў (275 мураваных), 15 025 жыхароў, 170 рамесных майстэрань, 6 пачатковых навучальных устаноў, 4 бальніцы, бібліятэка-чытальня. Праз 10 гадоў ужо было каля 40 прадпрыемстваў, у тым ліку 6 фабрык, 9 заводаў, 2 друкарні, выдавалася штотыднёвая грамадска-палітычная газета «Лидское Слово». Дзякуючы размяшчэнню на скрыжаванні чыгуначных ліній, прадукцыі фабрык і заводаў, крэдытным і адукацыйным установам Ліда напярэдадні Першай сусветнай вайны стала буйным прамысловым, гандлёвым і культурным цэнтрам. З верасня 1915 г. і да пачатку 1919 г. горад акупіраваны германскімі войскамі. У 1919 і ў 1920 гг. быў захоплены польскімі войскамі. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 г., Ліда адышла да Польшчы і стала павятовым цэнтрам Навагрудскага ваяводства. На гэты перыяд налічвалася 1342 жылыя будынкі, 13 401 жыхар, у тым ліку 8788 палякаў, 4344 яўрэяў. У 1933 г. было 2175 жылых будынкаў, 19 490 жыхароў. Плошча горада складала 28,6 кв. км. У 1938 г. насельніцтва налічвалася 26 275 чалавек, з іх у прамысловасці і рамястве было занята каля 3408, у гандлі – 1249. Буйнейшым прамысловым прадпрыемствам з’яўлялася фабрыка гумавых вырабаў «Ардаль». Працавалі таксама завод па вытворчасці сельскагаспадарчых прылад, цвіковы і піваварныя заводы, фабрыка спружын. Дзейнічалі дзве гімназіі, купецкі ліцэй, механічная школа.

З 1939 г. Ліда ў складзе БССР, з 15 студзеня 1940 г. – цэнтр Лідскага раёна Баранавіцкай вобласці і горад абласнога падпарадкавання. Пачаліся змены ў эканамічным і культурным жыцці, адбылося павышэнне жыццёвага ўзроўню працоўных. Аднак мірныя пераўтварэнні спыніла Вялікая Айчынная вайна. З 27 чэрвеня 1941 г. да 9 ліпеня 1944 г. Ліда была акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі, якія знішчылі ў горадзе і раёне больш за 25 тыс. чалавек і амаль цалкам разбурылі горад. Барацьбу супраць ворага вяло Лідскае патрыятычнае падполле, Лідскае партызанскае злучэнне (у ліпені 1944 г. колькасць партызан складала 4200 чалавек). Горад быў вызвалены войскамі 3-га Беларускага фронту ў ходзе Вільнюскай аперацыі 1944 г. У гонар воінаў, партызан і падпольшчыкаў, якія загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, пастаўлены помнікі, узведзены мемарыяльныя комплексы, многія вуліцы носяць імёны герояў. З верасня 1944 г. Ліда ўвайшла ў склад Гродзенскай вобласці, стала адміністрацыйным цэнтрам раёна. Пачалося паступовае аднаўленне горада. У пасляваенныя дзесяцігоддзі хуткімі тэмпамі пабудаваны і пачалі дзейнічаць новыя прамысловыя прадпрыемствы, сацыяльна-бытавыя аб’екты, медыцынскія, культурна-асветніцкія і адукацыйныя ўстановы. Былі ўзведзены шматпавярховыя дамы, праложаны шырокія заасфальтаваныя вуліцы, праведзена добраўпарадкаванне паркаў і сквераў, цэнтральнай плошчы. Ліда развівалася паводле генеральных планаў, складзеных у 1955, 1963 і 1974 гг., што вызначылі жылую і прамысловую зоны. У 1980 г. за дасягненні ў гаспадарчым і культурным будаўніцтве і ў сувязі з 600-годдзем з дня заснавання горад быў узнагароджаны ордэнам «Знак Пашаны». У 2004 г. Ліда і Лідскі раён аб’яднаны ў адну адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку. У выніку з’явіўся буйны культурны і прамысловы цэнтр Беларусі, другі па велічыні горад Гродзенскай вобласці. Ён мае свае афіцыйныя сімвалы: герб (зарэгістраваны ў Гербавым матрыкуле Рэспублікі Беларусь 30 мая 2002 г. № 85) і флаг (зацверджаны Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 9 верасня 2009 г. № 450). Герб прадстаўляе сабой барочны шчыт, рассечаны на дзве палавіны. У правым полі чырвонага колеру размешчана выява залатога льва, павернутага ўправа, у левым блакітным – два скрыжаваныя залатыя ключы. Ён з’яўляецца адным са старэйшых гербоў Беларусі, які захаваў амаль усе геральдычныя сімвалы герба XVI ст. Флаг уяўляе сабой прамавугольнае палотнішча з суадносінамі бакоў 1:2, якое складаецца з дзвюх роўнавялікіх гарызантальных палос: верхняй чырвонага колеру і ніжняй – блакітнага, у цэнтры размяшчаецца выява герба Ліды. На 2018 г. насельніцтва складала 101 616 чалавек. Нацыянальны склад: беларусы, палякі, рускія, украінцы. Рэлігійны склад: праваслаўныя, каталікі.

Сучасная Ліда – горад з добра развітай машынабудаўнічай и металаапрацоўчай (ЗАТ «Аграпрамсельмаш», ААТ «Лідаграпраммаш», ААТ «Завод “Оптык”», ААТ «Кiруючая кампанiя холдынга “Лiдсельмаш”», ААТ «Лiдскi завод электравырабаў», ААТ «Лiдскi лiцейна-механiчны завод», ВУП «Iнструментальшчык», ЗАТ «Каскад», РДУВП «“Конус” РУП НПЦ НАН Беларусі па механізацыі сельскай гаспадаркі» і інш.), харчовай (ААТ «Лідскае піва», ААТ «Лiдахарчканцэнтраты», ААТ «Лідахлебапрадукт», ААТ «Лідскі малочна-кансервавы камбінат» і інш.), хімічнай (ААТ «Лакафарба»), дрэваапрацоўчай (ААТ «Лiдабудматэрыялы», ААТ «Лiдская мэблевая фабрыка»), абутковай (ААТ «Лідская абутковая фабрыка») прамысловасцю. Прадукцыя прадпрыемстваў карыстаецца попытам не толькі ў Беларусі, але і ў краінах блізкага і далёкага замежжа. Шмат увагі ўдзяляецца развіццю аховы здароў’я гараджан. Працуюць цэнтральная раённая бальніца, паліклінікі, аптэкі. Функцыянуюць фізкультурна-аздараўленчыя комплексы, Лядовы палац, стадыёны, басейны, цэнтр дзіцячага турызму і інш. У сістэме адукацыі дзейнічаюць Лідскі каледж Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Я. Купалы, Лідскі дзяржаўны музычны каледж, Лідскі дзяржаўны прафесійны політэхнічны ліцэй, Лідскі дзяржаўны прафесійны ліцэй меліярацыйнага будаўніцтва, сярэднія школы, гімназія, сацыяльна-педагагічны цэнтр і шэраг дашкольных устаноў. Значную ролю ў адраджэнні традыцыйных нацыянальных культур адыгрываюць установы культуры і мастацтва – бібліятэкі, дамы культуры, кінатэатры, Лідскі раённы метадычны цэнтр народнай творчасці, Лідскі раённы цэнтр рамёстваў і традыцыйнай культуры «Спадчына», Лідская дзіцячая школа мастацтваў, Лідскі гісторыка-мастацкі музей, Лідскі народны драматычны тэатр «Ракурс» і інш. Жыццё горада асвятляецца на старонках перыядычных выданняў «Лідская газета», «Принеманские вести», краязнаўчага, гісторыка-літаратурнага часопіса «Лідскі летапісец» і інш. Горад нельга ўявіць без штогадовага святкавання Дня горада, Рыцарскага фестывалю «Меч Лідскага замка», Фестывалю квасу і інш. У 2010 г. у Лідзе прайшоў рэспубліканскі фестываль-кірмаш працаўнікоў сяла «Дажынкі». Кожнае з гэтых свят своеасаблівае і непаўторнае.

Горад мае слаўную гісторыю. З цягам часу ён змяніўся, стаў вялікім і прыгожым. Цяпер у старажытнай Ліды непаўторнае аблічча і цікавая будучыня.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2020 г.