Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь велічна ўзвышаецца над цэнтральнай часткай Мінска і лічыцца адной з самых цікавых архітэктурных славутасцей горада. Пабудаваны ў 1939 г. па праекце архітэктара І. Р. Лангбарда, ён у сакавіку 2009 г. урачыста адсвяткаваў сваё другое нараджэнне.

Гісторыя тэатра пачынаецца ў 1930 г. У гэты час была створана Беларуская студыя оперы і балета, спектаклі якой праходзілі на сцэне Першага беларускага дзяржаўнага тэатра (БДТ-1). За тры гады яе існавання былі падрыхтаваны прафесійныя артысты і пастаўлена некалькі опер. 25 мая 1933 г. спектаклем “Кармэн” Ж. Бізэ адкрыўся Дзяржаўны тэатр оперы і балета БССР, створаны на базе студыі. Яго дырэктарам і галоўным дырыжорам стаў таленавіты музыкант І. Гітгарц. Першай харэаграфічнай пастаноўкай быў балет “Чырвоны мак” Р. Гліэра, прэм’ера якога адбылася 31 жніўня 1933 г. Праз некаторы час у рэпертуары з’явіліся пастаноўкі рускай класікі і спектаклі па творах замежных кампазітараў, дзе з поспехам выступалі спевакі Л. Александроўская, Р. Млодак, С. Друкер, І. Балоцін, М. Дзянісаў і артысты балета А. Нікалаева, Т. Узунава, Ю. Хіраска, С. Дрэчын і інш. Спектаклі па-ранейшаму праходзілі на сцэне БДТ-1.

10 сакавіка 1939 г. прэм’ерай оперы беларускага кампазітара Я. Цікоцкага “Міхась Падгорны” (лібрэта П. Броўкі) адкрыўся ўласны будынак тэатра. Першым балетным спектаклем на новай сцэне стаў “Бахчысарайскі фантан” Б. Асаф’ева. Пазней адбыліся пастаноўкі опер “У пушчах Палесся” А. Багатырова (лібрэта Я. Рамановіча паводле аповесці Я. Коласа “Дрыгва”), “Кветка шчасця” А. Туранкова (лібрэта В. Барысевіч, П. Броўкі і П. Глебкі паводле драмы М. Чарота “На Купалле”) і балета “Салавей” М. Крошнера (лібрэта Ю. Сланімскага і А. Ермалаева паводле аднайменнай аповесці З. Бядулі). У 1940 г. тэатр з нацыянальным рэпертуарам удзельнічаў у Дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве. Пасля паспяховых гастроляў ён атрымаў пачэснае званне “Вялікі”.

Вялікая Айчынная вайна спыніла дзейнасць тэатра. Артысты знаходзіліся ў эвакуацыі ў розных гарадах СССР. У 1942 г. калектыў сабраўся ў Горкім. Выступалі ў воінскіх часцях, шпіталях, армейскіх клубах, на перадавой. Адразу пасля вызвалення вярнуліся ў Мінск, і 24 снежня 1944 г. тэатр адкрыў сезон прэм’ерай оперы Я. Цікоцкага “Алеся” (лібрэта П. Броўкі), якая была пастаўлена на сцэне Дома афіцэраў. Пасля рамонту і рэканструкцыі будынка тэатра, пашкоджанага бамбёжкай, яго ўрачыстае адкрыццё адбылося 7 лістапада 1947 г. операй “Кастусь Каліноўскі” Д. Лукаса (лібрэта М. Клімковіча). Значнай падзеяй стала пастаноўка балета “Князь-возера” В. Залатарова (лібрэта В. Вайнонена, М. Клімковіча, В. Смірнова). Цудоўная музыка, яскравае выкананне сольных партый, маляўнічасць дэкарацый прынеслі калектыву поспех: у 1950 г. пастаноўка атрымала Дзяржаўную прэмію СССР. У пасляваенны час тэатр працаваў на поўную моц і хутка стаў прызнаным лідарам на культурнай прасторы СССР.

У 1951 г. яго ўзначаліла Л. Александроўская, дзейнасць якой станоўча паўплывала на фарміраванне нацыянальнага рэпертуару. Услед за пастаноўкай новага варыянта “Алесі” (пад назвай “Дзяўчына з Палесся”) былі паказаны оперы “Надзея Дурава” А. Багатырова (лібрэта І. Келера), “Яснае світанне” А. Туранкова (лібрэта А. Бачылы), “Марынка” Р. Пукста (лібрэта Э. Агняцвет; першая беларуская опера для дзяцей). Класічны рэпертуар узбагаціўся спектаклямі “Мазепа” і “Іаланта” П. Чайкоўскага, “Барыс Гадуноў” М. Мусаргскага, “Трубадур” і “Аіда” Дж. Вердзі. Агульную накіраванасць балета вызначала творчасць балетмайстраў К. Мулера і С. Дрэчына, якія падрыхтавалі спектаклі “Жызэль”, “Карсар” А. Адана, “Шчаўкунок”, “Спячая прыгажуня” П. Чайкоўскага, “Баядэрка” Л. Мінкуса і інш. У той час побач з прадстаўнікамі першага пакалення артыстаў оперы і балета на сцэне выступалі спевакі К. Кудрашова, Т. Ніжнікава, М. Ворвулеў і артысты балета Б. Карпілава, Н. Младзінская, Г. Мартынаў і інш.

Вызначальная роля ў дзейнасці тэатра ў 1960-я гг. належала мастацкаму кіраўніку і галоўнаму рэжысёру Д. Смолічу. Дасягненнем калектыву стала сцэнічнае ўвасабленне опер “Арэстэя” С. Танеева, “Атэла” Дж. Вердзі, “Севільскі цырульнік” Дж. Расіні і інш. Калектыў шмат працаваў не толькі над класічнымі творамі, але звяртаўся і да опер савецкіх кампазітараў. Былі пастаўлены “Заручыны ў манастыры” С. Пракоф’ева, “Кастрычнік” В. Мурадэлі, “Брэсцкая крэпасць” К. Малчанава, “Калючая ружа” і “Калі ападае лісце” Ю. Семянякі (лібрэта А. Бачылы). Работа над нацыянальным рэпертуарам у гэты перыяд больш плённа вялася ў харэаграфічным жанры. На сцэне ішлі балеты Г. Вагнера “Святло і цені” (лібрэта М. Алтухова па матывах рамана “Калі зліваюцца рэкі” П. Броўкі), “Падстаўная нявеста” (лібрэта Я. Рамановіча) і Я. Глебава “Мара” (лібрэта Я. Рамановіча), “Альпійская балада” (лібрэта Р. Чарахоўскай паводле аднайменнай аповесці В. Быкава) і інш. Пасля гастроляў у Маскве ў 1964 г. тэатру было прысвоена званне “акадэмічны”.

Перыяд дзейнасці 1970–80-х гг. характарызуецца ўзбагачэннем рэпертуару опернай і балетнай класікай, сцэнічным увасабленнем нацыянальных твораў. Яго пачатак азнаменаваўся пастаноўкамі А. Дадышкіліяні. Вялікая роля ў аднаўленні тэатральных традыцый належала рэжысёру С. Штэйну, які стварыў шэраг яскравых спектакляў “Фауст” Ш. Гуно, “Вайна і мір” С. Пракоф’ева, “Джардана Бруна” С. Картэса (лібрэта У. Халіпа), “Сівая легенда” Д. Смольскага (лібрэта У. Караткевіча; Дзяржаўная прэмія БССР 1980). Опера “Сівая легенда” ішла на сцэне на працягу некалькіх гадоў і карысталася вялікім поспехам. Яна вылучалася высокай сцэнічнай і пеўчай культурай, манументальнасцю, выдатным ансамблем выканаўцаў. Свае вакальныя магчымасці ў спектаклі прадэманстравалі І. Шыкунова, І. Сарокін, С. Данілюк, А. Дзедзік, А. Саўчанка і інш. Значнымі падзеямі ў дзейнасці тэатра сталі пастаноўкі опер “Дон Карлас” Дж. Вердзі і “Дзікае паляванне караля Стаха” У. Солтана (лібрэта С. Клімковіч паводле аднайменнай аповесці У. Караткевіча; Дзяржаўная прэмія БССР 1990), а таксама вакальна-харэаграфічнае прадстаўленне “Карміна Бурана” (на музыку К. Орфа), дзе праявілася геніяльнасць знакамітага дырыжора Я. Вашчака. Новую экспрэсіўную сучасную харэаграфію прынёс на балетную сцэну народны артыст СССР і БССР В. Елізар’еў. Сярод яго лепшых пастановак – “Рамэо і Джульета” С. Пракоф’ева, “Балеро” (на музыку М. Равеля), “Стварэнне свету” А. Пятрова, “Вясна свяшчэнная” і “Жар-птушка” І. Стравінскага, беларускі балет “Страсці” (“Рагнеда”) А. Мдывані (лібрэта В. Елізар’ева; Дзяржаўная прэмія Беларусі 1996, прэмія Міжнароднай асацыяцыі танца пад эгідай ЮНЕСКА “Бенуа де ла данс” 1996) і інш. У гэтых спектаклях раскрыўся талент Л. Бржазоўскай, Ю. Траяна, Т. Яршовай, С. Пясцехіна, В. Саркісьяна, У. Камкова і інш.

У 1990-я гг. у дзейнасці тэатра знайшлі адлюстраванне заканамернасці і тэндэнцыі складанага і супярэчлівага працэсу перабудовы. Адным з важнейшых напрамкаў работы заставалася фарміраванне сучаснага высокамастацкага рэпертуару. Пазітыўнымі пераменамі ў оперы сталі выкарыстанне партытур на мове арыгінала, з’яўленне новых мадэрнісцкіх версій класічных спектакляў (рэжысёры В. Цюпа, Ю. Аляксандраў і інш.). Шэрагам значных спектакляў вызначылася М. Ізворска-Елізар’ева.

Высокі ўзровень оперных і балетных пастановак, якія ў розныя гады былі паказаны на сцэне галоўнага музычнага тэатра краіны, прынеслі яму сапраўдную славу і заслужаны поспех. У 1996 г. тэатр атрымаў статус нацыянальнага. У гэтым жа годзе ў выніку рэарганізацыі ён быў падзелены на дзве самастойныя структуры: оперу і балет. У 2009 г. пасля капітальнай рэканструкцыі будынка было прынята рашэнне зноў аб’яднаць трупы ў адзіны калектыў. Сёння рэпертуар Нацыянальнага акадэмічнага Вялікага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь упрыгожваюць класічныя і сучасныя спектаклі, а таксама пастаноўкі для дзяцей. У яго складзе працуе творчы калектыў “Беларуская капэла”. Мастацкім кіраўніком з’яўляецца заслужаны артыст БССР В. Скорабагатаў, які паставіў оперу “Фауст” А. Радзівіла (лібрэта І. Гётэ ў перакладзе В. Сёмухі).

У апошнія гады тэатр шмат гастраляваў. Артысты выступалі не толькі перад беларускімі гледачамі і аматарамі опернага і балетнага мастацтва ў краінах СНД, але пабывалі больш чым у 30 краінах свету і ўсюды знаходзілі сваіх гарачых прыхільнікаў.

За значныя дасягненні ў развіцці беларускага тэатральнага і музычнага мастацтва, а таксама за пастаноўку оперы “Сівая легенда” Д. Смольскага калектыў дзяржаўнай тэатральна-відовішчнай установы “Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь” узнагароджаны спецыяльнай прэміяй Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (2012).

Матэрыял падрыхтаваны ў 2012 г.